نکات کلیدی دعای ابوحمزه ثمالی

يكى از بهترين وسيله هاى ارتباط معنوى با خداوند و كسب صفاى باطن و تهذيب نفس؛ دعا و مناجات کردن به پیشگاه خداوند می باشد.انسان با دعا و مناجات به مراتب عالی انسانیت و اخلاق مداری دست پیدا می‌کند.انسان اگر بداند هنگام دعا کردن چه كسى را مى خواند و در برابر چه بزرگى به راز و نياز مشغول است ؛چنان سرمست از باده مناجات مى شود كه هيچ لذّتى را در عالم با آن برابر نمی بیند.

انسان به طور فطری و خدادادی هنگامی که دعا می کند و با خدای متعال ارتباط برقرار می کند، احساس رضایتمندی و شعف به او دست می‌دهد، از این رو باید به ارزشمندی دعا و مناجات اهمیت داد و براى حلّ مشكلات و معضلات خود و ديگران ؛دعا كند. مخصوصاً در شبها و روزهايى كه دعا ارزش ويژه اى دارد ؛مانند روزها و شبهای ماه مبارک رمضان که تأكيد بيشترى نسبت به آن شده است.

 یکی از دعاهایی که بسیار پرمعناست و دریایی از معارف و زیبایی‌های اخلاقی را در پیش روی مناجات کننده‌گان قرار می دهد، دعای ابوحمزه ثمالی است. این دعا برای شبهای ماه مبارک  بسیار سفارش شده است. خداوند در طول حیات و زندگی انسانها فرصت های طلایی زیادی در اختیار او قرار داده که اگر انسان از این فرصت ها به طور صحیح و اصولی استفاده کند، به سعادت ابدی و آرامش واقعی خواهد رسید.یکی از فرصت های طلایی ماه مبارک رمضان می باشد،در این ماه عزیز درهای رحمت و مغفرت به روی بندگان باز می شود و فرشتگان آسمانی به استقبال بندگان عاشق و عبادت کننده می‌شتابند.

 ابوحمزه ثمالی کیست؟

ثابت بن دینار ثُمالی، مشهور به ابوحمزه ثمالی، یکی از بزرگان کوفه؛راوی، محدّث و مفسر امامی قرن دوم و از اصحاب امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) و در برهه ای از زمان، امام کاظم (ع) بود. کنیه اش ابوحمزه و کنیه پدرش ابوصفیه بوده. شیخ صدوق او را از قبیله طی و تیره بنوثُعَل می داند و دلیل شهرت ابوحمزه را به ثمالی سکونت او در محله اقامت قبیله ثُماله از تیره اَزْد گفته اند، برخی دیگر معتقدند نسب ثابت بن دینار به شخصی به نام ثمالة بن اسلم بن کعب که از قبیله ازد می رسد و به همین دلیل به او ثمالی می گویند.

ابوحمزه ثمالی در دوران امام سجاد(ع) شخصیتی مانند سلمان در زمان پیامبر اکرم(ص) بوده است. او استاد علم حديث و فقه و تفسير بود و معارف اهل بيت عليهم‌السلام را به شيعيان می آموخت. ابوحمزه ثمالى محضر 4 امام بزرگوار را درک کرده و مورد اعتماد و علاقه اهل بيت عصمت و طهارت عليهم‌السلام محسوب می‌‌شد. برخی او را از فقهای کوفه برشمرده اند.
ابو حمزه اولین بار زمانی که امام سجاد علیه السلام از مدینه به کوفه سفر نمودند ایشان را ملاقات کرد و شیفته ایشان شد. او ماجرای این ملاقات را اینگونه نقل می کند: «جلوى ستون هفتم مسجد كوفه نشسته بودم كه از سوى باب كنده مردى وارد شد كه من در طول عمر خويش شخصى زيباتر، خوشبوتر، پاكيزه‌تر و خوش‌لباس‌تر از او نديده بودم. عمامه‌اى بر سر و پيراهنى عربى و قبايى بر تن داشت. كفش‌هاى عربى را از پاى درآورد و در كنار ستون هفتم به نماز ايستاد. تكبيره الاحرام نماز را وقتى ادا كرد، آن چنان جذاب و موثر بود كه موهاى بدنم سيخ شد. شيفته نغمه زيبا و لهجه دلرباى وى شدم. نزديكتر شدم تا كلماتش را بهتر بشنوم. چهار ركعت نماز خواند با ركوع و سجود كامل و عالى. بعد از سلام نماز، شروع به دعا كرد: "الهى ان كان قد عصيتك، فانى قد اطعتك فى احب الاشيأ اليك الاقرار بوحدانيتك ..."

بعد از اين كه از دعا فارغ شد، از مسجد بيرون رفت. من با اشتياق تمام به دنبال او به راه افتادم تا اين كه به محل نگهدارى شتران در كنار شهر كوفه رسيديم. در آن جا غلامی ‌‌بود كه شتر اين مرد با عظمت را محافظت می‌‌كرد. از غلام پرسيدم: اين مرد كيست؟ جواب داد: آيا از شمائل و سيماى نورانى‌اش او را نشناختى؟ او حضرت زين العابدين، على بن الحسين علیه السلام است.

وقتى آقا را شناختم، خود را به قدم‌هاى مباركش انداختم و خواستم پاهايش را ببوسم. حضرت با دست‌هاى مطهر خويش مرا از زمين بلند كرد و فرمود: نه! اى ابا حمزه! سجده مخصوص خداوند عزيز و جلال است. عرض كردم: اى فرزند رسول الله! براى چه به اين جا تشريف آورده‌ايد؟ فرمود: براى آن چه كه ديدى! اگر مردم می‌‌دانستند كه نماز خواندن در مسجد كوفه چه فضيلتى دارد، مثل كودكان چهار دست و پا به سوى آن می‌‌شتافتند.

ابوحمزه در اثر مناجات‌هاى عارفانه و  نغمه‌هایی که شبها با پروردگارش داشت و عبادت های عاشقانه ای که در دل شب با خدای خود می کرد و از او اطاعت می کرد و با شاگردی مكتب ائمه عليهم‌السلام صاحب كرامت شد.

ابوحمزه بيشتر زمانهای خود را به عبادت و تدريس علوم اسلامی ‌‌سپری می کرد. او از به دست آوردن فيوضات معنوى و تربيتى از محضر ائمه عليهم‌السلام به ويژه امام سجاد علیه السلام غافل نبود. از سند دعاى معروف به «ابوحمزه ثمالى» معلوم می‌‌شود كه ابوحمزه در آن شب‌هاى نورانى ملازم محضر پيشواى چهارم علیه السلام بود.

 ابوحمزه علاوه بر این دعا ،آثار ارزشمند دیگری هم دارد. نجاشی از آثار ابوحمزه به تفسیر القرآن، کتاب النوادر و رسالة الحقوق عن علی بن الحسین(ع) اشاره کرده است.

 دلیل نام گذاری

دعای شریف امام سجاد(ع) ،طولانی‌ترین دعای سحر ماه رمضان است و برابر با دو جز قرآن کریم می باشد، از طریق ابوحمزه روایت شده و به همین علت «دعای ابوحمزه ثمالی» نام گرفته است.

کلام امام رضا (ع) درباره ابوحمزه ثمالی

ابوحمزه ثمالی، در دوران امام رضا(ع) نبوده و ایشان را درک نکرده و طبعاً راوی حدیثی از آن حضرت نیست، اما به اعتبار موقعیتی که در عالم تشیع داشته، مورد مدح و تمجید این حضرت قرار گرفته و از سوی امام رضا(ع) با سلمان فارسی و لقمان حکیم مقایسه شده است.

از امام رضا(ع) درباره ابوحمزه ثمالى روایت شده است:« ابوحمزه فى زمانه کلقمان فى زمانه و ذلک انه خدم اربعه منا على بن الحسین و محمد بن على و جعفر بن محمد و برهه من عصر موسى بن جعفر » ابوحمزه در زمان خود همانند لقمان در زمان خویش بود, زیرا او در خدمت چهار تن از ما بوده است: امام سجاد(ع) امام باقر(ع) امام صادق(ع) و برهه اى از دوره امام کاظم(ع). در روایت دیگرى آمده است:« ابوحمزه فى زمانه مثل سلمان فى زمانه» ابوحمزه در زمان خود مانند سلمان در زمانش است.

 نکاتی درباره دعا

یکی از نکات بسیار مهم و کلیدی در فرازهای نیایش ابوحمزه ثمالی،این است که مسیر زندگی انسان را به او نشان می دهد. در واقع این دعا تابلوهای راهنمایی در مسیر سلوک دینی و  اخلاق را به انسان معرفی می کند.این تابلوهای راهنمایی مانند  تابلوهای هدایت‌گری  هستند که یک آدرس درست و صحیح را به انسان نشان میدهند و مقصد صحیح زندگی انسان را به او بیان می کنند، آدرسی که بسیاری از انسان‌ها در طول حیات خود مسیر اشتباهی را برای رسیدن به آن طی می کنند و نمی توانند به مقصد صحیح و درست برسند.

دعای ابوحمزه ثمالی دعایی از امام سجاد (ع) می باشد و شامل صفات خداوند، اسم اعظم و همچنین دربردارنده مفاهیمی مانند دشواری‌های قبر و قیامت، سنگینی بار گناهان و لزوم اطاعت و پیروی از پیامبر اکرم(ص) و خاندان معصومش است. در این دعا راه‌های تضرع به درگاه خداوند، توبه و راه و رسم پرهیزگاری بیان شده است.

این دعا با جمله «إِلَهِي لا تُؤَدِّبْنِی بِعُقُوبَتِكَ» آغاز و با جمله «وَ رَضِّنِی مِنَ الْعَيْشِ بِمَا قَسَمْتَ لِی يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ» ختم می‌شود. در این دعا راه توبه و انابه و استغاثه به انسان نشان داده شده و نعمت های بزرگ الهی را  برشمره می شود و همچنین دشواری‌ها قبر و قیامت و تاریکی و تنهایی و سنگینی بار گناهان را ذکر کرده و لزوم اطاعت و پیروی از پیامبر اکرم(ص) و خاندان معصومش را تأکید فرموده است.

 آیت الله جوادی آملی در شرحی که بر این دعا داشته اند ، ذکر کرده اند که هیچ دعایی بدون نام خدا شروع نمی شود. دعاي ابوحمزه ثمالی هم اگر چه اولش بسم الله الرحمن الرحیم ندارد، اما اول آن با الهی شروع می شود.  " إِلَهِي لا تُؤَدِّبْنِي بِعُقُوبَتِكَ وَ لا تَمْكُرْ بِي فِي حِيلَتِك" خدایا مرا به کیفرت ادب منما. بنابراین چون با نام شروع شده است، مشمول آن احادیثی نخواهد بود كه هر كاری كه به نام خدا شروع نشده است، ابتر و بی نتیجه است.

حمد وستایش پروردگار در دعای ابوحمزه ثمالی

بخش اول این دعا دربردارنده سپاس و ستایش خداوند متعال و شناساندن مبدأ هستی است و بیان می‌دارد که راه رسیدن به خدا برای راه‌پیمای آن نزدیک می‌باشد و اوست که امیدواران را از درگاه خود ناامید برنمی‌گرداند.

 "الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَدْعُوهُ فَيُجِيبُنِي، وَ إِنْ كُنْتُ بَطِيئاً حِينَ يَدْعُونِي، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَسْأَلُهُ فَيُعْطِينِي، وَ إِنْ كُنْتُ بَخِيلاً حِينَ يَسْتَقْرِضُنِي، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أُنَادِيهِ كُلَّمَا شِئْتُ لِحَاجَتِي، وَ أَخْلُو بِهِ حَيْثُ شِئْتُ لِسِرِّي بِغَيْرِ شَفِيعٍ، فَيَقْضِي لِي حَاجَتِي، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لا أَدْعُو غَيْرَهُ، وَ لَوْ دَعَوْتُ غَيْرَهُ لَمْ يَسْتَجِبْ لِي دُعَائِي،"

سپاس خدای را که از او درخواست می کنم و او به من عطا می نماید، گرچه بخل می ورزم هنگامی که از من قرض بخواهد، و سپاس خدای را که هرگاه که خواهم برای رفع حاجتم صدایش کنم، و هرجا که خواهم برای رازونیاز با او بی پرده خلوت کنم، و او حاجتم را برآورد، سپاس خدای را که غیر او را نمی خوانم، که اگر غیر او را می خواندم دعایم را مستجاب نمی کرد.

اَلّلهُمَّ اِنّی اَجِدُ سُبُلَ المَطالِبِ اِلیکَ مُشْرَعَةً وَ مَناهِلَ الرَّجاءِ اِلَیکِ مُتْرَعَةً وَ الاسِتعانَةَ بِفَضلِکَ لِمَنْ اَمَّلَکَ مُباحَةً وَ اَبْوابَ الدُعاءِ اِلَیکَ لِلصّارِخینَ مَفْتُوحَةً وَ اَعْلَمُ اَنَّکَ لِلرّاجی بِمَوْضِعِ اِجابَةٍ وَ لِلْمَلْهُوفینَ بِمَرْصَدِ اِغاثَةٍ.

خداوندا!  راه‌های خواسته ها را به سوی تو باز و هموار؛ چشمه‌های امید به تو را پر آب؛ یاری جستن به فضل و کرمت را برای آرزومندان، روا و درهای دعا برای دادخواهان به درگاهت را گشاده می یابم. خدایا! می دانم تو در جایگاه اجابت امیدواران و فریادرسی پریشان حالان قرار داری.

ترس و امید در برابر خداوند

بخش دیگری از این دعا ،درباره ترس و امید انسان در برابر زیبایی های خداوند در جهان خلقت می باشد.در واقع از یک سو بزرگی و شکوه بی‌پایان خدا را یادآور می‌ کند  و همه اعضای بدن را به لرزه درمی‌آورد و از سوی دیگر رحمت و کرم بی پایان او را ذکر می کند و امید بنده را از درگاه الهی بیان می کند.

اِذا رَاَیْتُ مَوْلایَ ذُنُوبی فَزِعْتُ و اِذا رَاَیْتُ کَرَمَکَ طَمِعْتُ فَاِنْ عَفَوْتَ فَخَیْرُ راحِمٍ وَ اِنْ عَذَّبْتَ فَغَیْرُ ظالِمٍ.
سرور من! زمانی که گناهانم را می بینم، در ورطه وحشت فرو می افتم و زمانی که لطف و کرمت را می بینم، طمع می کنم. پس اگر ببخشی، بهترین رحم کننده‌ای و اگر کیفر دهی، برمن ستمی نکرده‌ای.

عَظُمَ یا سَیدی اَمَلی وَ ساءَ عَمَلی فَاَعْطِنی مِنْ عَفْوِکَ بِمِقْدارِ اَمَلی و لا تُواخِذْنِی بِأَسْوَءِ عَمَلی فَاِنَّ کَرَمَکَ یَجِلُّ عَنْ مُجازاةِ الْمُذْنِبینَ وَ حِلْمُکَ یَکْبُرُ عَنْ مُکافاتِ المُقَصِّرین.
سرور و آقای من! امیدم به تو، فراوان و کردارم، زشت و ناپسند است. هم سنگ آرزویم، از من درگذر و مرا با بدترین کردارم کیفر مکن؛ چون لطف و بزرگواری تو بسی برتر از کیفر مجرمان و شکیبایی تو، بزرگ تر از مجازات اهل تقصیر و خطا است.

و ما قَدْرُ اَعْمالِنا فِی جَنْبِ نِعَمِک و کَیْفَ نَسْتَکْثِرُ اَعْمالاً نُقابِلُ بِها کَرَمَکِ
خداوندا! اعمال ناقابل و عبادت های بی ارزش ما در برابر نعمت های انبوه و بی دریغ تو چه قدر و قیمتی دارد و چگونه می توانیم اعمال خویش را در برابر کرم بی پایان تو، افزون به شمار آوریم؟

 دعا برای خود،پدر و مادر و مومنان

بخشی از دعای امام سجاد (ع) درباره خود، پدر و مادر، خانواده، خویشان و مومنان و مسلمانان را در برمی‌گیرد.در واقع در این بخش ، بنده از خداوند خواسته هایی برای خود و مومنان دارد.

«اَلّلهُمَّ إنّی اَسْئَلُکَ صَبْرا جَمیلاً وَ فَرَجاً قَریباً وَ قَولاً صادقا وَ اَجْرا عَظیما؛ خدایا! از تو صبری نیکو و زیبا، گشایشی نزدیک، گفتاری راست و پاداشی بزرگ درخواست می کنم.

«اَسْئَلُکَ اَللّهُمَّ مِنْ خَیْرِ ما سَئَلَکَ مِنْهُ عِبادُکَ الصّالِحُون؛ خدایا! بهترین چیزی که بندگان شایسته ات از تو درخواست کرده اند، از تو می خواهم.»

«یا خَیْرَ مَنْ سُئِلَ وَ اَجْوَدَ مَنْ اَعطی، اَعْطِنی سُؤْلی فِی نَفْسی وَ اَهْلی وَ والِدَیَّ وَ وُلْدِی وَ اَهْلِ حُزانَتِی وَ اِخْوانی فِیک؛ ای بهترین کسی که خواسته ها بر آستان او فرومی‌آید و ای سخاوتمندترین بخشنده! خواسته مرا در مورد خود و خانواده ام و پدر و مادر و فرزندان و یاران دلسوز و برادران ایمانی ام، برآورده ساز.

در خواست بالاترین سطح ایمان از خداوند

در بخشی از دعای ابوحمزه ثمالی، امام سجاد (ع) از خداوند متعال بالاترین و والاترین سطح ایمان، معرفت، زندگی، مرگ و عشق به خدا، را درخواست می‌کند.

«اَلّلهُمَّ إنّی اَسْئَلُکَ ایمانا لا اَجَلَ لَه دُونَ لِقائِکَ اَحْیِنی ما اَحْیَیْتَنی عَلَیْهِ وَ تَوَفَّنِی اِذا تَوَفَّیْتَنِی عَلَیْهِ وَ ابْعَثْنِی اِذا بَعَثْتَنی عَلَیْه؛ خداوندا! از تو ایمانی می‌خواهم که تا دیدار تو باقی و پایدار باشد، مرا با آن زنده بداری و با آن بمیرانی و با آن برانگیزی.

«اَلّلهُمَّ إنّی اَسْئَلُکَ اَنْ تَمْلاَءَ قَلْبِی حُبّا لَکَ وَ خَشْیَةً مِنْکَ وَ تَصْدیقا بِکِتابِک وَ اِیمانا بِکَ وَ فرقا مِنْکَ و شَوْقَا اِلَیْکَ؛ خدایا! از تو ملتمسانه می‌خواهم که قلبم را از محبت و ترس عارفانه از خود پر کنی و دلم را از ایمان و تصدیق به قرآن و ترس از دوری ات، آکنده و لبریز سازی.

 دلایل گریه کردن در این دعا

 در بخش هایی از دعا ، امام سجاد دلیل تاکید بر گریه را بیان نموده  و به خدای متعال می‌فرماید: «خدایا! چرا گریه نکنم (یعنی باید گریه کنم و بی‌تاب باشم)» .
«أَبْکِی لِخُرُوجِ نَفْسِی‏»؛ گریه کنم براى جان دادنم، «أَبْکِی لِظُلْمَةِ قَبْرِی»؛ گریه کنم براى تاریکى قبرم،«أَبْکِی لِضِیقِ لَحْدِی»؛ گریه کنم براى تنگى لحدم،«أَبْکِی لِسُؤَالِ مُنْکَرٍ وَ نَکِیر إِیَّایَ»؛ گریه کنم براى سؤال نکیر و منکر از من، «أَبْکِی لِخُرُوجِی مِنْ قَبْرِی عُرْیَاناً ذَلِیلًا حَامِلًا ثِقْلِی عَلَى ظَهْرِی أَنْظُرُ مَرَّةً عَنْ یَمِینِی وَ أُخْرَى عَنْ شِمَالِی إِذِ الْخَلَائِقُ فِی شَأْنٍ غَیْرِ شَأْنِی»؛‏ گریه کنم براى بیرون آمدنم از قبر عریان و خوار، درحالی که بار سنگینی را بر دوش می کشم، یک بار از طرف راست و بار دیگر از جانب چپم نگاه می کنم، هنگامی که مردمان در کاری جز کار منند.
این سخنان امام سجاد(ع) در دعای ابوحمزه ثمالی؛ سوز دل و گریه‏ از روی معرفت به حقانیت مرگ و قبر و قیامت و نقش آن در پیشرفت و رشد معنوی انسان را بیان می کند.

 درخواست زیارت خانه ی خدا در دعا

 امام سجاد (ع) در بخشی از دعا از خدا می خواهد زیارت خانه ی خداوند را روزی او گرداند." وَ ارْزُقْنِي حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرَامِ فِي عَامِنَا [عَامِي ] هَذَا وَ فِي كُلِّ عَامٍ، وَ ارْزُقْنِي رِزْقاً وَاسِعاً مِنْ فَضْلِكَ الْوَاسِعِ " و در این سال و هر سال زیارت خانه ات را نصیبم فرما، و از فضل گسترده ات روزی فراخ ارزانی من کن.

ترسیم بخشش و کرامت و بزرگواری خداوند

 در این دعا ، بخشش و کرامت و بزرگواری خداوند بیان شده است . امام سجاد درباره این موضوع می فرماید: «وَلا تُؤاخِذْني بِاَسْوَءِ عَمَلي فَاِنَّ كَرَمَكَ يجِلُّ عَنْ مُجازاةِ الْمُذْنِبينَ وَحِلْمَكَ يكْبُرُ عَنْ مُكافاةِ الْمُقَصِّرينَ... از عفو خويش به اندازه آرزويم به من بده و مرا به بدترين عملم مؤاخذه مكن زيرا كرم تو برتر است از مجازات گنهكاران و بردباري ‌ات بزرگتر است از مكافات تقصيركاران.
در این بخش از دعای ابوحمزه باید گفت که صفت خداوند بسیار امیدبخش است و امام سجاد(ع) نیز با امیدواری به بخشش و بردباری خداوند به ایشان متوسل شده اند.

 رسیدن به یقین و رضای خداوند

در پایان این دعا امام (ع) نتیجه نهایی ایمان را که رسیدن به یقین و رضا به قضای اوست طلب می‌کند که آرزوی هر سالک الی الله است.
«اَلّلهُمَّ إنّی اَسْئَلُکَ اِیمانا تُباشِرُ بِهِ قَلْبِی وَ یَقیِنا حَتّی اَعْلَمْ اِنَّهُ لَنْ یُصیبَنی إلاّ ما کَتَبْتَ لِی وَ رَضِّنِی مِنَ الْعَیْشِ بَما قَسَمْتَ لِی یا اَرْحَمَ الرّاحِمیِنْ؛ خداوندا! از تو ایمانی می خواهم که همدم قلبم باشد و یقینی درخواست می کنم که در پرتو آن، بدانم هر چه به من می رسد، بر قلم قضا و خواست تو جاری گشته است و مرا از آنچه در زندگی، قسمت و روزی ام ساخته ای، خشنود ساز؛ ای مهربان تر از هر مهربان.!

---