كتاب؛ معرفت و حركت

معجزه آخرین پیامبر خدا حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله، « قرآن » است كه برترین، پرمحتواترین، بنیادی ترین و مقدس ترین كتاب در كل تاریخ بشر است. اگر مسلمانان در تعالیم دینی خود هیچ سفارشی و هیچ تاكیدی بر مطالعه كتاب نداشته باشند، همین كه معجزه پیامبرشان « كتاب» است، باید با الهام از همین موضوع، پیشروترین اقوام و پیشروترین انسان ها در عرصه مطالعه و كتابخوانی باشند. در حالی كه پشتوانه انگیزه و شوق مسلمانان به كتابخوانی و مطالعه، به همین موضوع ختم نمی شود و علاوه بر این كه معجزه رسول اكرم، « كتاب » است، هم در این كتاب مقدس (قرآن ) و هم در روایات معصومین علیهم السلام، در وهله اول سفارش های فراوان درباره مطالعه مكرر و مستمر قرآن و تدبر در آن شده است، و در وهله های بعد نیز به طور مستقیم و غیرمستقیم، مطالعه كتاب های مفید مورد تاكید واقع گردیده است.

اگر به سیره امام خمینی بنگریم، مشاهده خواهیم كرد كه ایشان به این بُعد از تعالیم اسلام نیز مثل سایر ابعاد دیگر، كاملا عمل كرده و پیشرو مطالعه، تحقیق و كتابخوانی بوده است .

امام خمینی مثل همه علما و دانشمندان تاریخ، مطالعه و كتابخوانی را به عنوان یكی از مهم ترین راه های كسب معرفت و پیمودن راه تكامل برگزید و با یاری گرفتن از راه های دیگری مثل سلوك و تكاپوی فكری، سلوك و تكاپوی عرفانی و معنوی، توجه و عمل دقیق به تعالیم قرآنی و روایی و سیره اولیا، به مرحله و مقامی كه شایسته اش بود، دست یافت .

در این كه مطالعه و خواندن كتاب های مفید، یكی از برترین ابزار تحصیل معرفت و كسب دانش و آگاهی است، هیچ كس شك ندارد و همه كسانی كه خواسته اند در عرصه معرفت و كسب دانش و آگاهی به مراحل و جایگاه هایی برسند، بدون تردید، مطالعه و كتابخوانی را به عنوان یكی از برترین راه ها برگزیده اند. بنابراین امام خمینی در انتخاب این راه با دیگر علما و دانشمندان تفاوت چندانی ندارد. آنچه امام خمینی را در این زمینه با دیگران متفاوت می كند این است كه ایشان به مطالعه و كتابخوانی فقط به عنوان ابزاری برای كسب معرفت و راهی برای رسیدن به درجات روحی و دانش افزایی و كسب سایر مراتب حاصل از مطالعه و... نمی نگریستند بلكه مطالعه و كتاب را ابزار و زمینه ساز حركت همه جانبه برای انسان می دانستند. به عبارت دیگر، از نظر ایشان مطالعه و كتابخوانی، هم ابزار معرفت و هم زمینه ساز حركت است و اگر كسی بعد حركت آفرینی كتاب و مطالعه را نادیده بگیرد، مثل این است كه پرنده ای را با یك بال تصور كند و پرنده ای هم كه یك بال دارد، چیزی غیر از سكون و چسبیدن دائمی به زمین و در نهایت، زیر دست و پا له شدن، سرنوشت دیگری در انتظارش نیست. آنهایی هم كه بعد حركت آفرینی كتاب و مطالعه را در نظر نمی گیرند و گمان می كنند تا آخر عمر باید در گوشه ای آرام بنشینند و فقط به مطالعه و كتابخوانی های سكون آور مشغول شوند و از كتاب و مطالعه در جهت حركت آگاهانه در بطن جامعه و عرصه های پرتكاپوی زندگی سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و جهادی و.... بهره نبرند، درست مثل همان پرنده یك بالی هستند كه سرنوشتی غیر از پایمال شدن در بین دست و پای دیگران ندارد.

نظر امام خمینی درباره بعد حركت آفرینی كتاب و مطالعه، همان نظری است كه درباره قرآن كریم به عنوان برترین و مقدس ترین كتاب تاریخ بشر دارند. امام خمینی در این باره می فرماید : قرآن كریم، كتاب تحرك است؛ تحرك از طبیعت به غیب، تحرك از مادیت به معنویت، تحرك در راه عدالت، تحرك در راه برقراری حكومت عدل .... (1 ) قرآن كتاب انسان سازی است، قرآن كتاب انسان متحرك است ... (2 )

قرآن كتابی است كه از آن تحریك بیشتر استفاده می شود تا چیزهای دیگر، قرآن كتابی است كه مردم را حركت داده است از خمودی، حركت داده و با همه طاغوت ها درانداخته است . (3 )

از نظر امام خمینی، قرآن در راس همه كتاب ها می باشد. (4 ) بنابراین الگوی همه كتاب ها است و كتاب های دیگری كه می خواهند مفید و سازنده و تحرك آفرین باشند، هیچگاه نباید این الگوی كامل و بی نظیر الهی را از نظر دور بدارند؛ همان طور كه انسان ها نیز در راه تكامل و سعادتمندی، هرگز نباید الگوهای كامل انسانی (معصومین و انسان های كامل ) را فراموش كنند.

بدون تردید دیدگاه امام خمینی درباره سایر كتاب ها نیز شبیه همان دیدگاهی است كه درباره قرآن دارند. بنابراین می توان چنین بیان كرد كه از دیدگاه امام خمینی كتابی مفید است كه تحرك آفرین باشد؛ از جامعه و مردم، رخوت زدایی كند؛ خوانندگان را به تكاپو در عرصه های مفید و سازنده تشویق نماید؛ سبب ساخته شدن و تكامل انسان بشود؛ انسان ها را در برابر ستم ستمگران و طاغوت های كوچك و بزرگ حساس و متحرك نماید؛ انسان ها را به تحرك در راه برقراری عدالت و جامعه سالم وادار كند؛ بشر را از مادیت به سوی معنویت و از خصلت های بد به سوی خصلت های خوب، حركت بدهد؛ تلاش برای برقراری حكومت عدل را در صدر دغدغه های خوانندگان خود مطرح نماید؛ گریز از طبیعت حیوانی به سوی تكامل انسانی را تشویق كند و....

بنابراین معادله ای كه امام خمینی درباره « مطالعه و كتابخوانی » از یك سو و « كتاب » از سوی دیگر دارند این است كه همان طور كه باید كتاب ابزار و زمینه ساز معرفت و حركت باشد، كتابخوان و مطالعه گر و محقق نیز باید كتاب را هم برای دستیابی به معرفت و آگاهی بخواند و هم این كه معرفت و آگاهی حاصل از مطالعه و تحقیق را در وجود خود، ذخیره سازی بی حاصل و غیرمفید ننماید و آنچه را تحصیل كرده است در راه حركت های آگاهانه و سازنده به كار بگیرد؛ زیرا اگر چنین نكند، حداكثر این مراتب وجودی و فایده اش است كه كتابخانه جانداری است كه در گوشه ای افتاده است. الگو نیز در این زمینه، قرآن و قرآن خوان است؛ یعنی همان طور كه قرآن كتاب حركت است و برای حركت مردم و تكاپوی آن ها در جهات خیر و مفید آمده است و قرآن خوانان نیز قاعدتا باید انسان های پرتكاپو باشند، درباره سایر كتاب ها و كتابخوان ها نیز همین معادله باید رعایت گردد و كتاب ها صرفا برای كتابخانه جاندار شدن شخص مطالعه كننده و یا صرفا برای اقناع روحی كتابخوان، وقت گذرانی و... خوانده نشود.

در میان عالمان و دانشمندان، كسی را نمی یابیم كه مثل امام خمینی توانسته باشد بعد معرفتی و حركتی مطالعه و تحقیق را در هم بیامیزد. به عبارت دیگر، هیچ كس مثل امام خمینی موفق نشد كه از« كتاب » و« مطالعه» برای تحصیل معرفت و حركت بهره ببرد. همان طور كه می دانیم امام خمینی در همان حال كه از بزرگ ترین فقیهان و از مشهورترین عالمان و برجسته ترین فیلسوفان و عارفان و... بود، بزرگترین حركت انقلابی و سیاسی و اجتماعی و فرهنگی تاریخ معاصر ایران و جهان اسلام را نیز رهبری كرد، یعنی این كه ایشان در حالی كه دریای عظیمی از مطالعه، تحقیق و تدریس در حوزه های مختلف علمی را پشت سر داشتند و تقریبا همه كتاب های حوزه فقه، عرفان، فلسفه و... را طی سال ها مطالعه محققانه كرده و از نظر گذرانده بودند و تالیف كتب بسیاری را نیز در كارنامه داشتند، همه را در خدمت حركت بزرگی به نام انقلاب اسلامی و جنبش جهانی اسلام قرار دادند (5 ) و جریان بسیار پر تحرك و دامنه داری را آغاز و رهبری كردند.

این بعد از وجود امام خمینی كه ایشان عالمی بسیار پرتحرك بودند و از جایگاه یك فقیه بزرگ و یك دانشمند و فیلسوف و عارف برجسته حركت بسیار بزرگی پدید آوردند و آن را هوشمندانه رهبری كردند، بر كسی پوشیده نیست و تمام مردم جهان نام او را به عنوان یك رهبر جریان ساز و سیاستمداری كه جنبش گسترده و بزرگی را رهبری كردند، به خوبی شنیده اند. ولی شاید این بعد امام خمینی كه ایشان فردی بسیار اهل مطالعه بودند و كم ترین فرصتی كه به دست می آوردند، به مطالعه در زمینه های مختلف می پرداختند، كم تر مطرح شده باشد. به همین جهت در این جا به اختصار و اشاره، پیرامون این بعد شخصیت ایشان مطالبی می آوریم .

درباره پرمطالعه بودن امام خمینی، خاطرات و حكایت های متعددی وجود دارد. یكی از نزدیكان امام خمینی در این باره می گوید : تا آنجا كه من به یاد دارم، امام همیشه مشغول مطالعه بودند... امام را از موقعی كه به یاد دارم میان كتابهایشان می دیدم . گاهی اوقات كه برای امام چای می بردم، به قدری كتاب در اطراف امام بود كه ایشان را نمی دیدم . امام اكثر اوقات در خانه بودند و همیشه مطالعه می كردند. فقط یك ساعت و نیم به غروب مانده برای تدریس از منزل خارج می شدند ... (6 )

یكی از شاگردان امام خمینی می گوید : مكرر می شد كه صبح تا ظهر خدمت امام در اتاق می نشستم و امام تا سر ظهر مطالعه می كردند و یك كلمه حرف نمی زدند، مگر این كه از ایشان سئوالی می شد كه به اندازه سئوال، جواب می دادند. جز اذان، هیچ چیز مانع مطالعه ایشان نمی شد. الله اكبر اذان كه شنیده می شد امام قلم را زمین می گذاشتند و آماده نماز می شدند. (7 )

شخص دیگری در این باره می گوید: امام خمینی در مطالعاتشان آن قدر جدی و منظم بودند كه هیچ چیز باعث تعطیل شدن مطالعاتشان نمی شد . (8 )

در خاطراتی كه پیرامون امام خمینی نقل شده است، چنین می خوانیم كه ایشان در بحرانی ترین و سخت ترین اوضاع نیز مطالعه خود را ترك نمی كرد.

چند نفر از شاگردان و یاران امام خمینی مشتركا این خاطره را نقل كرده اند كه امام خمینی حتی در روز تشییع جنازه فرزند شهیدشان (آیت الله سید مصطفی خمینی) نیز طبق روال معمول مطالعاتشان را ترك نكردند و در همان روز تشییع، ده ها صفحه از كتاب های مختلف را مطالعه كردند. (9 )

یكی از یاران امام خمینی در این باره كه ایشان حتی در اوج انقلاب سال 1341 و 1342 مطالعه را كنار ننهادند، چنین می گوید:

یك روز صبح زود، در بین راه كه می رفتم ـ قبل از حادثه فیضیه و نزدیك عید اعلامیه هایی را دیدم كه به در و دیوار زده بودند. در آن اعلامیه ها كه از ساواك بود و با نام های مختلفی از قبیل جبهه ملی، جمعیت زنان و... بر در و دیوار چسبانده بودند با فحش های ركیكی به امام توهین شده بود. با دیدن این اعلامیه ها به شدت ناراحت شدم. به هرحال به منزل امام رفتم، در آنجا متوجه شدم كه بعضی از افراد هم از این اعلامیه ها به آنجا آورده اند. در حالی كه خیلی ناراحت بودم به آقای صانعی گفتم، با امام كار دارم . آقای صانعی آمدن مرا به اطلاع امام رساند و دقایقی بعد امام فرمودند: « بیایید تو» . وقتی خدمت امام رسیدم، دیدم ایشان جهت درس دادن، مشغول مطالعه هستند. این موضوع برای من قدری عجیب آمد كه توی این گیر و دار و در این اوضاع و احوال، در حالی كه مسائل این قدر به هم پیچیده شده و با وجود این اعلامیه ها كه همه ما را به شدت ناراحت كرده است، چگونه امام بر اعصابشان مسلطند و به مطالعه می پردازند. آن هم كتابی كه جزو متون درسی نبود. كتابی كه ایشان مطالعه می كردند، كتابی بود كه مثلا یكی از علما راجع به یك بحث، مطلبی نوشته بود و امام آن را مطالعه می كردند كه بیایند آن مطلب را بحث كرده و رد بكنند. من از این روحیه عجیب امام در چنین حالتی كه ما اصلا نمی توانستیم به كتاب نگاه بكنیم اما ایشان با كمال آرامش مشغول مطالعه بودند، تعجب كردم . (10 )

موضوع دیگر، گستردگی و تنوع مطالعاتی امام خمینی است. امام خمینی گذشته از مطالعه در حوزه علوم دینی، فلسفی و عرفانی، در سایر حوزه ها مثل تاریخ، سیاست، ادبیات و شعر، داستان و... و حوزه مسائل اجتماعی نیز مطالعات پیوسته و منظم داشتند.

آیت الله موسوی اردبیلی، مرحوم آیت الله خلخالی و تعداد دیگری از شاگردان و پیروان امام خمینی، خاطراتی از گستردگی مطالعات امام خمینی نقل كرده و چنین گفته اند كه امام خمینی حتی كتاب های مخالفین را می خواند تا از نوع برداشت ها و چگونگی فضای فكری آنها، آگاه شود. (11 )

گذشته از آن كه امام خمینی به مطالعه كتاب های گوناگون اهتمام داشت و در این كار نظم ویژه ای نیز برقرار كرده بود، به روز بودن مطالعات ایشان نیز شهرت داشت. امام خمینی علاوه بر این كه به مطالعه مستمر كتاب های مشهور قدیم و آثار ارزشمند گذشتگان همت نشان میداد، آثار و كتاب های تازه تالیف را نیز تا جایی كه فرصت می یافت، مطالعه می كرد. حتی ایشان در آن زمان كه مطالعه روزنامه در حوزه مرسوم نبود، روزنامه ها را مطالعه می كرد.

سخن دیگر این كه امام خمینی از استادانی بود كه پیش از هر تدریسی، ساعت ها مطالعه می كرد. در این باره كه امام خمینی پیش از تدریس، پیرامون موضوع درس، كاملا و به طور جامع مطالعه و تحقیق می كرد مطالب و خاطرات فراوانی وجود دارد که در این جا فقط به دو نمونه اشاره می كنیم. آیت الله هاشمی رفسنجانی در این باره می گوید:

امام در درسشان واقعا جدی بودند، یعنی واقعا مطالعه می كردند و وقتی می آمدند سر درس، همه ابعاد مساله را از قبل مطالعه كرده بودند و ذهنشان آمادگی كامل برای آن داشت. وقتی سئوالاتی مطرح می شد و به اصطلاح، طلبه ها اشكال می كردند، امام با تسلط كامل پاسخ می دادند. در این مدت كه من در كلاسهایشان حاضر بودم یادم نیست موردی اتفاق افتاده باشد كه امام گفته باشند خوب این مورد را می روم مطالعه می كنم بعد جواب می دهم، نوعا جواب می دادند. البته این امر جهت دیگری هم دارد و آن حاضر جوابی امام و هوش فوق العاده ایشان بود . (12 )

آیت الله سیدعباس خاتم یزدی نیز در این باره چنین می گوید :

یكی از روش های جالب امام در تدریس این بود كه قبل از درس دادن مدتی ملاقات های خود را كاملا تعطیل می كردند و به كسی اجازه ملاقات نمی دادند. بلكه به هیچ كاری جز مطالعه مشغول نبودند و همچنین پس از تمام شدن بحث نیز برای مدتی ملاقات نداشتند، چون بلافاصله مطالبی را كه فرموده بودند می نوشتند. اینجانب و آقای كریمی كه افتخار تصحیح آن نوشتجات را داشتیم در آنها هیچ خط خوردگی نمی دیدیم . با این كه امام مطالب را به زبان عربی می نوشتند. (13 )

اساسا كیفیت مطالعات امام خمینی و روش تدریس ایشان چنان بود كه نه تنها شاگردانش نیز پر مطالعه و محقق به بار می آمدند بلكه مجلس درس ایشان به گونه ای بود كه روش مطالعه و روش تحقیق را به شاگردان می آموخت و آن ها را شدیدا به مطالعه وادار میكرد. (14 )

آمیختگی ابعاد مطالعاتی و تحركاتی امام خمینی به گونه ای بود كه هر گاه ایشان غرق مطالعه می شد، به سختی قابل تصور بود كه این شخص همان كسی است كه نه تنها خود جوهر تحرك است بلكه جهانی را به حركت واداشته است. هم چنانكه وقتی به تحرك او در عرصه اجتماع و مبارزه نگریسته می شد، به سختی ذهن می پذیرفت كه این شخص، یك ساعت دیگر چنان غرق مطالعه و تحقیق خواهد شد كه گویی كاری غیر از مطالعه و تحقیق ندارد.

علی معصومی (وزوایی )

پی نوشت ها:

1 ـ صحیفه امام، جلد8، ص 291 .

2 ـ همان، جلد 3، ص 348 و 349 .

3 ـ همان، جلد 4، صص 17 تا 19.

4 ـ همان، جلد 3، صص 217 تا 229 .

5 ـ در همان سال 1342 كه امام خمینی حركت انقلابی و قیام خود را آغاز كردند، به این موضوع اشاره كردند اعلام نمودند كه تمام قدرت قلمی و علمی خود را در راه انقلاب و قیام به كار خواهند بست (صحیفه امام، جلد اول ص 179 )

6 ـ سلسله موی دوست، ص 206 و 207 .

7 ـ همان، ص 205 و 206 .

8 ـ ستاره ای كه درخشید، جلد 2، ص 18 .

9 ـ سلسله موی دوست، ص 93،94، 118، 243، 244 و 245 .

10 ـ همان، ص 147 و 148/ ستاره ای كه درخشید، صص29 و 30 .

11 ـ سلسله موی دوست، ص 88 ، 93، 94، 224، 225 و ...

12 ـ همان، ص 252 .

13 ـ همان، ص 78 .

14 ـ همان، ص 11، 73، 81، 78 ، 142 ، 153 و ...