معماران حرم به روایت تاریخ

معماران حرم به روايت تاريخ

هر آجرش حكايتي دارد ...

بناي حرم در طول تاريخ و به‌تدريج ساخته شد و گسترش يافت. در به‌وجود آمدن فضاي كنوني حرم، مردان و زناني بلند همت، در هر دوره‌اي از تاريخ ايران زمين، نقشي داشته‌اند كه نام خود را تا ابد زير نام حضرت رضا (عليه السلام) جاودانه كرده‌اند. هر كاشي و سنگي كه بر ديوارهاي حرم جاي گرفته، نشان از عشق و ارادت مردماني از اين سرزمين به مولا و آقايشان حضرت رضا (عليه السلام) دارد. تاريخ موجود در كتيبه‌‌هاي حرم، از دوره سامانيان تا دوره قاجاريه را نشان مي‌دهد.

 سامانيان؛ اولين آبادگران

 به روايت تاريخ، بوبكر شهمرد، از پيشكاران نوح بن منصور ساماني، شهادت‌گاه علي بن موسي الرضا (عليه السلام)، امام هشتم شيعيان را آباد كرد.

به گفته ابن بابويه، محمد بن عبد الرزاق طوسي و امير محمديه، از امراي عهد ساماني، در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام (عليه السلام) كمال ارادت و توجه داشتند و تزييناتي در حرم به وجود آوردند.

ديالمه؛ تزييناتي مختصر

در اوايل قرن چهارم هـ.ق به دستور عضد الدوله ديلمي، مرقد منور امام (عليه السلام) به سبك آن زمان تعمير و تزيين شد.

 غزنويان؛ يادگاران مسجد بالاسر

يمين الدوله، سلطان محمود غزنوي، عمارت مشهد توس را كه مرقد علي بن موسي الرضا (عليه السلام) و رشيد در آن دوران است، پس از تخريبي كه پدرش سبكتكين غزنوي در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنايي زيبا بر آن بنياد كرد.

علاوه بر اين، ابوالحسن عراقي معروف به دبير، در اوايل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوي، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در كنار حرم مطهر كرد. مسجد بالاسر يادگار دوره غزنويان است.

 سلجوقيان؛ اولين گنبد

در اين دوره اولين گنبد بر روي بقعه ساخته شد.

امير عماد الدوله در دوره سلجوقي و در اوايل قرن ششم هـ.ق حرم را مرمت كرد. شرف الدين ابو طاهر قمي، وزير سلطان سنجر، گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و تركان زمرد سلجوقي هم ازاره حرم مطهر را با كاشي‌‌هاي نفيس سنجري به تاريخ اثني عشر و خمس مائه (512) آراستند.

 خوارزمشاهيان؛ دوران كاشي‌‌هاي سنجري

در دوره خوارزمشاهيان، كاشي‌كاري در حرم رنگ و بوي بيشتري يافت. در اوايل قرن هفتم هـ.ق بار ديگر ازاره حرم مطهر با كاشي‌‌هاي ممتاز معروف به كاشي سنجري تزيين شد. اكنون اين كاشي‌‌ها با تاريخ اثني عشر و ست مائه (612) در حرم موجود است.

به‌علاوه در اين دوره، اطراف در پيش روي مبارك، در ضلع شمالي رواق دار الحفاظ، با كتيبه‌اي از كاشي چيني مانند ممتاز تزيين شد. در اين كتيبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (عليه السلام) تا حضرت اميرالمؤمنين (عليه السلام) مكتوب شده ‌است.

 تيموريان؛ مسجد گوهرشاد و مدرسه دو در

عهد تيموري، دوران پربار و با شكوهي از نظر معماري حرم به‌شمار مي‌رود. گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ بن امير تيمور گوركاني، باني معروف مسجد گوهرشاد، در اين دوره زندگي مي‌كرد. از آثار مهم اين دوره، بناي باشكوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاريخي دار الحفاظ و دار السياده است. مدرسه پريزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر كه متصل به ضلع غربي دار السياده بود و اكنون جزء رواق دار الولايه است، هم به اين دوره مربوط مي‌شود. همه اين بناها مربوط به دوران حكومت همسر گوهرشاد خاتون يعني شاهرخ تيموري است.

از آثار ديگر عهد تيموري، ضلع جنوبي صحن انقلاب است كه به همت امير عليشير نوايي، وزير سلطان حسين بايقرا، آخرين امير تيموري، بين سال‌‌هاي 885 ـ 875 هـ.ق ساخته شد.

 عهد صفويه؛ دوران طلاكاري

دوران صفويه نيز دوران مهمي در تاريخ معماري حرم به شمار مي‌رود. طلاكاري گنبد و گلدسته، ساخت اولين ضريح مرقد منور، رواق‌‌هاي توحيدخانه، گنبد الله وردي‌خان و گنبد حاتم خاني، همه مربوط به اين دوره است. شاه طهماسب، شاه عباس و شاه سليمان صفوي، از جمله شاهاني بودند كه در اين دوره با اقدام‌هاي اساسي خود، نامشان را در تاريخ معماري حرم ثبت كردند. شاه طهماسب صفوي در سال 932 هـ.ق براي اولين بار گنبد را به طلا آراسته كرد و اقدام به تهيه اولين ضريح مرقد منور به سال 957 هـ.ق كرد. علاوه بر اين، ايوان امير عليشير و گلدسته كنار گنبد را هم طلاكاري كرد.

در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت يافت و اضلاع شرقي و شمالي و غربي آن با ايوان‌‌ها و حجره‌‌ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمير و كاشي‌كاري آن كرد.

در سال 997 هـ.ق كه عبد المؤمن خان ازبك اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوي و طلاهاي گنبد كرد، شاه عباس اول در سفري كه به مشهد آمد، مجدداً گنبد را طلاكاري كرد. اين كار در سال 1016 هـ.ق پايان يافت. عليرضا عباسي اين جريان، يعني آمدن شاه عباس و طلاكاري گنبد را با خط ثلث در كتيبه كمربندي گنبد خطاطي كرده است.

شاه سليمان صفوي هم به تعمير رواق دار السياده و طلاكاري مجدد گنبد كه در اثر زلزله سال 1084 هـ.ق آسيب ديده و فرو ريخته بود، اقدام كرد. طلاكاري مجدد گنبد در عهد شاه سليمان، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامي كتيبه شده است.

 دوره افشاريه؛ سقاخانه اسماعيل طلا

بناي گلدسته ضلع شمالي صحن عتيق (صحن انقلاب)، طلاكاري مجدد ايوان امير عليشير و گلدسته بالاي آن و سنگاب سقاخانه اسماعيل طلايي، همه مربوط به اين دوره هستند.

دوره قاجاريه؛ دوران آينه‌كاري

دوره قاجاريه هم از نظر معماري، دوران مهمي در تاريخ حرم به شمار مي‌رود. بناي صحن آزادي مربوط به اين دوره است. در اين عهد، ايوان غربي صحن آزادي به طلا آراسته و به ايوان ناصري معروف شد. در همين دوران، كاشي‌كاري و تزيينات صحن آزادي انجام شد. علاوه بر اين، در سال 1275 هـ.ق قائم مقام نوري اقدام به آينه‌كاري روضه منوره كرد و در همين دوره بود كه رواق‌‌هاي توحيد خانه، دار الحفاظ و دار السياره آينه‌كاري شد.

منبع: پايگاه آستان قدس رضوي

تنظيم براي تبيان: سمانه دولت آبادي