راه‌های ایجاد طهارت برای نماز و اسرار آن

آب، سّر و راز حیات و راهی برای دیدن قدرت خداوند متعال است؛ چنان­که در قرآن کریم می‎فرماید: «... وَ أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا . لِنُحْيِيَ بِه‏...» (فرقان، 48 و49) و از آسمان آبی پاكيزه فرو باریدیم، تا با آن سرزميني پژمرده را زنده گردانيم. همچنین در آیه 11سوره انفال می‌فرماید: «... وَ يُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ يُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطان‏ ...»؛ از آسمان بر شما آبی فرو می‌بارد، تا شما را با آن پاكيزه کند و پليدي شيطان را از شما بزدايد.

خاک جایگزین آب در طهارت

خاک، اصل انسان است و خداوند در کلام خویش می‎فرماید: «مِنْها خَلَقْناكُم‏...»(طه، 55)؛ از آن خاک شما را آفریدیم. و همچنین می‌فرماید: «... فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعيداً طَيِّبا ...» (نساء،43/ مائده،6)؛ اگر آب نیافتید بر خاک پاک تیمم کنید. تیمم به خاک برای آن است که انسان در ذات خویش تفکر کند و معرفت یابد که چه کسی، چرا و چگونه او را آفریده است. تفکر در این موضوع فروتنی، خاکساری و دوری از تکبر را در انسان ایجاد می‎کند. زیرا خاک نماد ذلت و خواری است.(امام خمینی، سّرالصلوه، ص41)

اسرار طهارت با آب

امام صادق علیه‌السلام ضمن روایتی انسان را به اندیشیدن دربارة خواص متعدد آب مانند قابلیت احیاء، صفا، رقت، پاک‌‎کنندگی، برکت‎زایی و خاصیت حلّال بودن آن امر کرده و متذکر شده است که هر یک از این خواص براي انسان وسیله‎ای برای رسیدن به مقامی دیگر است.

امام خمینی(ره) در ذیل این روایت چنین گفته است: انسان باید با استفاده از آب، کسالت، سستی و رخوت خواب را از جسم خود دور سازد؛ و صورت خود را با آن شستشو دهد و با ظاهري پاک به سوی پروردگار برای نماز رهسپار شود.

فرد باید با قابلیت احیاکنندگی آب، اعضای بدن خود را زنده کند و به اطاعت از خداوند وادارد و باطن خود را به وسیله تفکر درباره مبدأ، منشأ، منتها و عاقبت خویش زنده کند و قلب خود را با ایمان و اطمینان حیات و زندگی بخشد و باطن خود را با تجلیات افعال و اسماء و ذات خداوند زنده كند.

درس گرفتن از صفای آب

صفای آب می‎تواند برای انسان سرمشقی باشد تا با خداوند با صدق و صفا قدم زند و به مراتب اخلاص دست یابد و با بندگان خدا نیز با اخلاص و صداقت معاشرت کند و در راه خدا و خدمت به خلق خدا از اعمالی که منفعت شخصی دارد، گذر کند.

حلّال بودن آب

خاصیت حلّال بودن آب باعث آشکار شدن ویژگی‌های اساسی مواد و همچنین به کمال رسیدن آنها می‎شود. اندیشیدن در این ویژگی سبب می‎شود که معاشرت و معاملة انسان با بندگان خدا نیز بدین گونه باشد و از منظر عطوفت و اصلاح به بندگان خدا بنگرد و درصدد اصلاح و احیاء ظاهر و باطن آنان باشد و گمراهان را هدایت کند.

 بنابر وعدة امام صادق علیه‌السلام اگر غسل و وضو با این تفکرات همراه باشد، چشمه‌های معرفت در قلب انسان مي‌جوشد و به اسرار طهارت و حقایق آن پی می‌برد، و با کمک عنایت­های غیبی و ریاضت‌های نفسانی، لیاقت رسیدن به مقام قرب و انس با خداوند را به دست می‌آورد.(امام خمینی، سّرالصلوه، ص 46- 45)

راز طهارت با خاک(تیمم)

هدف از طهارت با خاک، تواضع و فروتنی در برابر مقام بلند پروردگار و خشوع در برابر قدرت مطلق اوست. تاکید بر فروتنی را می‌توان در آداب حج و احرام نیز دید که توصیه شده، بهتر آن است حاجیان و عمره‌گزاران گَردآلود، پریشان و ژولیده موی باشند. خداوند متعال دربارة حکمت طهارتی که از خاک به دست می‌آید، می‌فرماید: «... ما يُريدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ يُريدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون»(مائده،6) خداوند نمي‌خواهد براي شما دشواري قرار دهد، بلكه مي‌خواهد تا شما را پاكيزه بدارد و نعمتش را بر شما تمام كند، باشد كه سپاس گزاريد. و در آیه‌اي ديگر می‌فرماید: «...وَ يُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ يُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطان‏...»(انفال، 11) و از آسمان آبي بر شما باريد، تا شما را با آن پاکيزه بدارد و از شما پليدي شيطان را بزداید.

پاکی ظاهری که با آب حاصل می‎شود، از بین برندة پلیدی شیطان است و اگرچه این نوع پاکی در تیمم با خاک حاصل نمی‌شود، ولی فروتنی و بندگی را به ارمغان می‎آورد. از این منظر، طهارت با آب و خاک در معنا با یکدیگر یکسانند و برابری کمی و کیفی آنها ضرورت ندارد. از این­رو مسح سر و پاها در تیمم لازم نیست؛ و این شاید بدان دلیل باشد که در فرهنگ عامه، خاک بر سر ریختن، علامت فصل و جدایی است، در حالی که نماز از وصل و پیوند حکایت می‌کند.

برخی بزرگان گفته‌اند مسح پاها با خاک، نشانه فراق و جدایی نیست، ولی انسان در تیمم مکلف به انجام آن نشده است. چون در نماز، طهارت بیرون و پاکی درون جمع می‌شود، دستور بر این است که نماز تنها با طهارت پنج عضو و پاک ساختن دل با توبه، جایز و رواست. منظور از توبه، بازگشت از گناه به فرمانبرداری، از دشمنی به دوستی با خدا، از ماسِوی­الله به سوی خدا و از کثرت به وحدت است.(جوادی آملی، رازهای نماز، ص40)

---