صفت مکر در قرآن به چه معناست؟

در قرآن کریم آیاتی داریم که از مکر خداوند در مقابل دشمنان سخن به میان آورده و پرسیده می‌شود چگونه یکی از صفات خداوند مکرکننده، که صفت ناپسندی است، قرار گرفته است؟

در زبان فارسی مکر، معنای منفی دارد و به نقشه‌های شیطانی و زیان‌بخش گفته می‌شود و کسی که دیگران را فریب می‌دهد را مکار و مکرکننده گویند. اما در زبان عربی معنی مکر متفاوت است و بار مثبت دارد و به معنای چاره‌اندیشی و تدبیرکردن است.(المفردات راغب، ص772، واژه مکر) در واقع مکر دو معنای ممدوح و پسندیده و مذموم و ناپسند دارد.

بنا بر این معانی در قرآن کریم گاهی مکر معنای مثبت دارد و گاهی معنای منفی را حمل می‌کند. در برخی از آیات، مکر در کنار خیر آمده "وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ"(آل عمران،54) که بار مثبت دارد و گاهی در کنار گناه،" الْمَکْرُ السَّیِّئُ"(فاطر،43) آمده که بار منفی دارد.
در واقع وقتی دشمنان برای پیامبران و مسلمانان حیله‌گری کرده و نقشه‌های شوم طراحی می‌کنند؛ خداوند هم برای نقش بر آب کردن نقشه‌های آنان، تدبیر کرده و مکرشان را به خودشان بازمی‌گرداند که این همان مکر الهی است. امام رضا عليه‌السلام درباره مکر الهی می‌فرماید: مراد از مكر خدا، كيفرِ مكر است وگرنه او اهل مكر نيست.(عيون اخبارالرضا،ج1،ص126)

در جای دیگری از امام رضا علیه‌السلام در مورد انتساب «خدعه»، «استهزاء» و «مکر» به خدا که در قرآن آمده سؤال شد؛ امام فرمود: «خدای عزّوجلّ نه استهزاء می‌کند نه خدعه و نه مکر، بلکه جزای استهزاء و مکر و خدعه را می‌دهد.(توحید صدوق،ص163)

نمونه ‌هايي از مكر الهی

از آیاتی که در باره مکر صحبت می‌کند، درمی‌یابیم که اراده و تدبير خداوند، بالاتر از هر تلاش، حركت و تدبير از سوی دیگران است و در نهایت تدبیر و چاره‌اندیشی خداوند، نقشه‌های شوم را خنثی و بی‌اثر می‌نماید و نکته دیگر این که خداوند پشتیبان و یاریگر اولیای خود و مسلمین در مقابل دشمنان و مکرکنندگان است. در قرآن كريم در مواردی سخن از «مكر و مکر الهي» به ميان آمده كه برخی از آنها را بررسی مي‌كنيم.

حفظ پيامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله از شر مشركان

وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ(انفال،30)؛ و آن هنگام را به يادآور كه كافران درباره تو مكرى كردند تا در بندت افكنند يا تو را بكشند يا از شهر بيرون سازند. آنان مكر كردند و خدا نيز مكر كرد و خدا بهترين مكركنندگان و تدبیرکنندگان است.

در اين آیه مقصود از «يمكر» و «يمكرون» نقشه و تدبير مشركان است كه مي‌خواستند پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله را بكشند، يا زنداني و يا تبعيد نمايند، و مقصود از «مكر خدا» (و يمكر الله) همان تدبير و چاره‌جویی خداوند است كه آن حضرت را مأمور به هجرت نمود و با نجات دادن او نقشه‌های آنان را نقش بر آب كرد و با ساده‌ترين وسيله یعنی تار عنكبوت، او را از چنگال مشركان حفظ نمود.(برگرفته از تفسير نمونه، ذيل آيه30)

نابود كردن مفسدان

وَمَكَرُوا مَكْرًا وَمَكَرْنَا مَكْرًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ(نمل،50)؛ آنان نیرنگ مهمی به کار گرفتند و ما هم در حالی که بی خبر بودند (با کیفر بسیار سختی) نیرنگ آنان را از بین بردیم.

در اين آیه مقصود از «مكروا مكراً» تدبير و طرحهاي دشمنان حضرت صالح(ع) است، كه نقشه كشيده بودند، حضرت صالح(ع) و خانواده‌اش را بكشند، بعد بگويند ما از هلاكت او و خانواده‌اش خبر نداريم، چنانكه در آيه 49 سوره نمل بيان شده است.

و منظور از «مكرنا مكراً» همان تدبير خداست به ضرر مفسدان، كه آنها در گوشه‌اي از كوه كمين كرده، كوه ريزش كرد و سنگ بزرگي از بالاي كوه سرازير شد و آنها را در لحظه‌اي كوتاه در هم كوبيد و نابود كرد.(برگرفته از تفسير نمونه، ذيل آيه50) چنانكه قرآن كريم در آیه بعد مي‌فرمايد: بنگر عاقبت توطئة آنها چه شد، كه ما آنها و قومشان همگي را نابود كرديم!(نمل،51)

هنگامى که واژه «مکر» در مورد خداوند به‌کار مى‌رود، به معناى خنثى‌کردن و بازگشت توطئه‌هاى فریبکاران است. همانطور که در 43 سوره فاطر می‌فرماید: نقشه و انديشه بد جز به صاحبش احاطه نخواهد كرد.

نجات حضرت عيسي‌علیه‌السلام و حفظ دين

وَمَكَرُوا وَمَكَرَاللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ(آل‌عمران،54)؛ آنان مكر كردند، و خدا هم مكر كرد، و خدا بهترين مكركنندگان است.

مقصود از مكر (و مكروا) نقشه و طراحی دشمنان است دربارة كشتن و ضربه زدن به دين و پيروان حضرت عيسي(ع) و مقصود از «مكر الله» نجات دادن و بالا بردن حضرت عيسي(ع) به سوي خود مي‌باشد، چنانكه در آيه بعد (آل‌عمران/55) و آيات ديگر، به اين مطلب اشاره شده است.(برگرفته از تفسير نمونه، ذيل آيه 54)

عذاب و بلاهاي ناگهاني

أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ فَلَا يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ(اعراف،99)؛ آیا آنها خود را از مکر الهی در امان می‌دانند؟! در حالی که جز زیانکاران، خود را از مکر خدا ایمن نمی‌دانند!  

منظور از «مکر الهی» آن است که خداوند، مجرمان را با نقشه‌های قاطع و شکست ناپذیر بدون اختیار خودشان از زندگانی مرفّه و خوشگذرانی باز می‌دارد، و این اشاره به همان کیفرها و بلاهای ناگهانی و بیچاره کننده است.(برگرفته از تفسیر نمونه، ذیل آیه99)

نتیجه و فلسفه مکر الهی

بنابر این، مکر همیشه و در همه جا بد نیست. هنگامى که این واژه در مورد خداوند به کار می‌رود به معناى خنثی‌کردن توطئه‌‏هاى زیان‌بار است. و مکر الهی در مورد کسانی اتفاق می‌افتد که در برابر خدا مکر و حیله می‌کنند و خداوند هرگز آغازگر مکر نیست. و این که مکر خدای متعال، همان سنت‌ها و قوانین اوست که در هستی حاکم می‎باشد و حیله‌های بدکاران را به خودشان بازمی‌گرداند. این بازخورد حیله‌ها گاهی آشکار و گاه پنهان است، گاهی متوجه آن می‌شویم و گاه غافل از آنها هستیم.

مکاران هیچگاه در نقشه‌های خود، اراده خداوند را ملاحظه نمی‌کنند و وقتی مشغول طراحی نقشه‌های شوم خود هستند، با تدابیر و مکر الهی روبرو شده و ناکام می‌مانند.

شایان توجه است که تدبیر و چاره‌اندیشی خداوند فقط مربوط به انبیاء و مسلمانان در گذشته نیست. در عصر حاضر نیز اگر دشمنان و کافران برای مسلمانان نقشه‌های فریب‌کارانه طراحی کنند حتما خداوند با مکر خود تدبیر کرده و نقشه‌های شوم آنان را خنثی و بی‌اثر می‌نماید.

---