نظر قرآن دربارۀ انتخاب‌کنندۀ نام فرزند

دیرینگی فرهنگ نام‌گذاری فرزند

فرهنگ نام‌گذاری فرزندان همزاد بشریت است. از روایات این‌طور برمی‌آید که از روز نخست خلقت انسان، حضرت آدم علیه‌السلام فرزندانش را بعد از تولد نام‌گذاری کرد. اگر چه نام قابیل و هابیل، مستقیماً در قرآن نیامده اما در ذیل آیات 27 تا 31 سوره مائده، روایاتی وجود دارد که به برخی اسامی و تعداد فرزندان این پیامبر خدا تصریح شده و این مسأله نشان می‌دهد که فرهنگ نام‌گذاری فرزندان از زمان نخستین مولود انسان بر روی زمین، سابقه داشته است.

یکی از افتخارات اسلام

با ظهور اسلام اما این فرهنگ به عنوان یک حق طبیعی شناخته شد. و این از افتخارات اسلام است که هزار و سیصد و اندی سال، پیش از آنکه سازمان ملل متحدد در اعلامیۀ جهانی حقوق کودک خود (64 سال قبل)، این مادۀ قانونی را که «کودک باید از بدو تولّد صاحب اسم، ملیّت و هویت گردد»، به تصویب برساند، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرموده بود: «حق فرزند بر پدر این است که نام نیک و زیبا برای او انتخاب کند.» (مکارم الاخلاق، ص 220)

انتخاب نام فرزند به عهدۀ کیست؟

اما اکنون این سوال مطرح می‌شود که انتخاب‌کنندۀ نام فرزند چه کسی باید باشد؟ پدر؟ مادر؟ و یا هر دو با مشورت هم؟ نظر اسلام در این باره چیست؟

شاید شما هم دیده باشید افرادی را که نام شناسنامه‌ای آنها با نامی که در خانواده صدایشان می‌کنند متفاوت است. در پاره‌ای از اوقات، علت این دوگانگی این است که والدین بر سر یک نام مشترک نتوانستند به تفاهم برسند و خواستند با این روش، رفع اختلاف کنند.

همین الان هم وقتی مادری فرزندش را در زایشگاه‌ به دنیا می‌آورد آن کسی که باید پای گواهی تولد فرزند را امضا کند تا ثبت احوال بتواند بر مبنای آن، شناسنامه صادر کند، پدر است در حالی که مادر نیز بر فرزند، حق حیات دارد.

طبق مادۀ شانزدهم قانون ثبت احوال، مصوب 1355/04/16 مجلس شورا، اعلام و امضاء سند ثبت ولادت به ترتیب به عهده پدر و در صورت غیبت پدر، بر عهدۀ مادر است.

این قانون، برگرفته از مبانی شریعت اسلام است. طبق قانون شرع، در نام‌گذاری فرزندان، پدر به دلیل قیمومیت (سرپرستی) و همین‌طور مالکیت، مقدم بر مادر است اما بعد از پدر، نخستین کسی که صلاحیت این کار را دارد، مادر است و بعد از او، نوبت به دیگران (وصی، قیم، امین، اشخاصی که قانونا نگهداری فرزند را به عهده دارند و...)  می‌رسد.

مستند قرآنی این ادعا

در قرآن، آیه‌ای وجود دارد که مبنای بسیاری از احکام حقوق خانواده است؛ آیۀ 233 سوره بقره. در این آیه از پدر با عبارت «عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ؛ کسی که فرزند برای اوست» تعبیر شده است. از این تعبیر این‌طور می‌فهمیم که اگر چه مادر حق حیات بر گردن فرزند دارد اما پدر، مالک فرزند است و طبق قاعدۀ کلی مالکیت در حقوق اسلام، مالک بر مِلک خود سلطه دارد و می‌تواند در امور مرتبط با شئونات مِلکش، اعمال مالکیت کند. نام‌گذاری، یکی از شئونات مربوط به فرزند است، و طبق این قاعده، پدر نسبت به این شأن، سزاوارتر از هر کسی حتی مادر است.

مستند روایی

اگر به منابع روایی مراجعه کنیم، در بحث نام‌گذاری فرزندان با انبوهی روایت مواجه می‌شویم که خطاب و روی سخن معصوم متوجه به مردان است. از جمله:

یک. حقُّ الوَلَدِ عَلى والدِهِ أن يُحسِنَ اسمَهُ...

پيامبر صل‌الله‌علیه‌وآله ‌فرمودند: حقّ فرزند بر پدرش اين است كه نام نيك بر او بگذارد. (حكمت‌نامه پيامبر اعظم صل‌الله‌علیه‌وآله، محمّد محمّدی ری‌شهری، ج7، ص 266)

دو. انَّ أوَّلَ ما يَنحَلُ أحَدُكُم وَلَدَهُ : الاسمُ الحَسَنُ ، فَلْيُحَسِّنْ أحَدُكُمُ اسمَ وَلَدِهِ

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: نخستين چيزى كه هر يك از شما به فرزندش پيشكش مى كند، نام نيكوست. بنابراين، هر كدام از شما، نامى نيكو بر فرزند خويش نهد.(همان، ص244)

سه. سَمّوا أَولادَكُم قَبلَ أَن يولَدوا ، فَإن لَم تَدروا أَذَكَرٌ أَم اُنثى فَسَمُّوهُم بِالأَسماءِ الَّتي تَكُونُ لِلذَّكَرِ وَ الاُنثى ؛ فَإِنَّ أَسقاطَكم إذا لَقوكُم يَومَ القِيامَةِ و لَم تُسَمُّوهُم يَقولُ السِّقطُ لِأَبيهِ : ألاّ سَمَّيتَني ؟ و قَد سَمَّى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آلهمُحسِنا قَبلَ أَن يولَدَ !

امام على عليه السلام : بر فرزندانتان ، پيش از آن كه زاده شوند، نام بگذاريد و اگر نمى دانيد دخترند يا پسر ، آنان را به نام هايى كه هم براى پسر است و هم براى دختر، بناميد؛ چرا كه فرزندان سقط شده شما وقتى روز قيامت با شما ملاقات كنند در حالى كه نام بر آنها نگذاشته ايد، به پدر خود مى‌گويد: چرا بر من نام ننهادى؟ و پيامبر خدا، محسن (فرزند سقط شده زهرا عليهاالسلام) را پيش از آن كه به دنيا بيايد، نام نهاد. (حكمت نامه كودك، محمّد محمّدی ری‌شهری، ص106)

انتخاب نام فرزند توسط مادر حضرت مریم سلام الله علیها

تا کنون دلایلی از قرآن و روایات آوردیم که نشان می‌دهد وظیفۀ انتخاب نام فرزندان در وهلۀ نخست بر عهدۀ پدران است و او برای این کار، نسبت به مادر، اولی است. تنها می‌ماند بررسی یک آیه که در آن، حق انتخاب نام برای مادر، معتبر شمرده شده است.

خداوند در آیۀ 36 سورۀ آل عمران، از قول حَنّه، همسر عمران فرموده: وَإِنِّي سَمَّيْتُهَا مَرْيَمَ؛ من او را مریم نام گذاردم.

اما آیا این آیه، آیۀ پیشین (مالکیت مرد نسبت به فرزند) را تخصیص می‌زند؟

حقیقت این است که این آیه، ناظر به شرایطی است که برای مادر حضرت مریم پیش آمده و در مقام بیان حکم مسأله برای آن شرایط خاص است.

در روایات ذیل این آیه آمده که مادر حضرت مریم سلام الله علیها، پیش از آنکه وضع حمل کند، همسرش، عمران، از دنیا می‌رود. مرحوم طبرسی به این موضوع اشاره کرده و می‌نویسد: «إن عمران هلك وهي حامل»؛ (عمران از دنیا رفت در حالی که همسرش، باردار بود) (مجمع البیان، ج۲، ص ۲۸۱).

بنابراین از این آیه نمی‌توان و نباید حکم کلی استخراج کرد و گفت مادران، به طور مطلق، حق انتخاب نام فرزندان را دارند. آری، در شرایط خاص مثل زمان فوت، مسافرت، مفقودی و به طور کلی غیاب همسر، زن، مادران نسبت به دیگران، به این کار، اولویت دارند.

---