چرا در قرآن سفارش شده تا نیازمندان و یتیمان را اطعام دهیم؟

هفته اطعام نیازمندان و اکرام ایتام از روز میلاد امام حسن (ع)آغاز می شود و تا روز شهادت حضرت علی (ع) ادامه دارد، به همین مناسبت در این مطلب می خواهیم به بررسی آیات قرآنی که درباره اطعام نیازمندان می باشد، بپردازیم.

اطعام به معنای غذا و طعام دادن  به دیگران است و یکی از دستورهای دینی شریعت اسلام است. یکی از مستحبات و اعمال نیک انسانی، اطعام دادن به فقیران و نیازمندان  است.

 از نظر اسلام، اطعام دادن به قیر و مسکین آنقدر اهیمت دارد که اگر کسی سهل انگاری کند و یا دیگران را از این کار نیک بازدارد، برای آنها مجازات در نطر گرفته است. در حقیقت کسانی که به اطعام مسکین توجه نمی‌کنند، در تنگنا و مجازات سخت‌تری قرار می‌گیرند. خداوند برای آنکه مردم به امر اطعام دیگران تشویق شوند می‌فرماید بی‌توجهی در تشویق دیگران به اطعام نیازمندان موجب می‌شود تا شخص از دوستی و مهربانی در قیامت محروم شود و مورد سرزنش خداوند قرار گیرد.

 در واقع وظیفه ی انسانی هر شخصی که توانایی کمک و یاری به دیگران دارد،این است که به نیازمندان کمک کند و دست آنها را گرفته و حداقل نیازهای غذایی‌ شان را برطرف سازد.

کسانی که ترک اطعام به نیازمندان می‌کنند و حتی حاضر نیستند لقمه‌ای در دستان آنها بگذارند تا از گرسنگی رهایی یابند،مورد شفاعت پیامبر (ص) و ائمه معصوم (ع) قرار نمی گیرند؛ در حقیقت این افراد در شقاوت و سنگ‌دلی به جایی رسیده‌اند که ارزش شفاعت نداشته و پست‌تر از آن هستند که مورد نظر و توجه شفاعت‌کنندگان قرارگیرند.

در قرآن کریم اطعام به نیازمندان از صفات انسانهای نیکوکار ومحسن می باشد. قرآن توضیح می‌دهد که ریشه اطعام به نیازمندان را باید در خصلت نیکی و انسانی آنها دید، چنان که بیانگر تقوا و اخلاص کامل کسانی است که از خود می‌گذرند و ایثارگرانه به اطعام دیگران می‌پردازند.ریشه اطعام به دیگران در حقیقت دوستی و محبت به خدایی است که این همه نعمت در اختیار بشر قرارداده و او را بی‌نیاز ساخته است.

روش های مبارزه با فقر و گرسنگی

اسلام براى مبارزه با فقر و گرسنگى، از سه روش استفاده كرده است:

 در روش اول ، نيازمندان را  در اموال ثروتمندان صاحب حق می دانند . قرآن كريم در آیه 19 سوره ذاریات در توصيف انسان‌هاى نيكوكار مى‌فرمايد: 

(وَ فِى أَمْوَ لِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّآئِلِ وَ الْمَحْرُومِ . [از ويژگى‌هاى نيكوكاران، اين است كه‌] در اموال آنان، حقّى براى نيازخواه و محروم است)

امام علی (ع) می فرماید: خداوند سبحان، خوراك تهى‌دستان را در اموال توانگران قرار داده است . پس هيچ تهى‌دستى گرسنه نمى‌ماند ، مگر به سبب اين كه ثروتمندى از حقّ او بهره‌مند شده است ، و خداى بزرگ در اين باره از آنان بازخواست مى‌كند.

در روش دوم اسلام ؛مسلمانان را به اطعام نيازمندان تشویق می کند. در آیات 8 و 9 سوره ،دهر در توصيف ابرار (نيكان) مى‌فرمايد:

(وَيُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلَى‌ حُبِّهِ مِسْكِيناً وَيَتِيماً وَأَسِيراً * إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَلا شُكُوراً . و با وجود دوست داشتن غذا، آن را به مستمند و يتيم و اسير مى‌دهند . [و مى‌گويند :] ما تنها براى رضاى خدا اطعامتان مى‌كنيم . از شما نه پاداشى مى‌خواهيم و نه سپاسى)

 (أَوْ إِطْعامٌ فِى يَوْمٍ ذِى مَسْغَبَةٍ * يَتِيماً ذا مَقْرَبَةٍ * أَوْ مِسْكِيناً ذا مَتْرَبَةٍ . يا در روز گرسنگى ، طعام دادن ، به يتيمى خويشاوند ، يا مستمندى خاك‌نشين) . پيش از اين آيات و پس از آنها، خداوند سبحان، برخوردارى از انواع نعمت‌هاى بهشت را به كسانى كه داراى ويژگى ياد شده هستند، وعده داده است.

در روش سوم كسانى كه از اطعام نيازمندان امتناع مى‌ورزند را تهدید می کند: در آيات فراوانى از قرآن، چنين افرادى مستوجب عذاب‌هاى دوزخ معرّفى شده اند. حضرت محمد (ص) هم در این باره می فرماید: سوگند به آن كه جان محمّد در دست اوست ، به من ايمان نياورده آن بنده‌اى كه شب را سير بخوابد و برادر (/ همسايه) مسلمانش گرسنه باشد.

آیاتی درباره احسان و اطعام به نیازمندان

خداوند احسان و نیکوکاری را دوست دارد و برای نیکوکاران پاداش‌های بسیاری در نظر می گیرد. با این همه احسان و نیکوکاری را نسبت به قشری از جامعه مورد تاکید بیشتر قرار می‌دهد. فقیران بویژه مسکینان افرادی هستند که نمی‌توانند معاش خود را تامین کنند و به غذای سالم و مطلوبی دست یابند،این افراد  باید بیشتر از دیگران مورد توجه نیکوکاران قرار گیرند.

خداوند برای فقیران در هر مالی سهم و حقی قرار داده است تا به انسان‌ها بفهماند که همه اموالی که در اختیار دارند از خودشان نیست. همچنین از سوی دیگر، در امور عبادی چون حج و روزه نیز به مسئله اطعام فقیران توجه داده است و در کفاره شکستن قسم و برخی از مجازات‌ها نیز اطعام به فقیران را به عنوان یک راهکار دفع و رفع عذاب مطرح می‌کند.

در آیه 83 سوره بقره " بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا"نیکی کنید درباره پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران، و به زبان خوش با مردم تکلّم کنید؛ خداوند متعال پس از بیان لزوم توحید در عبودیت و عبادت و احسان و نیکوکاری به پدر و مادر، از احسان نسبت به مسکینان به عنوان عهد الهی سخن به میان می‌آورد.

 در این آیه احسان به معنای نیکی کردن ، نیک و زیبایی است. احسان، جامع‌ترين و وسيع‌ترين واژه در باب نيكى است. در واقع در این آیه آمده است زمانی که والدین فقیر هستند؛ از نظر مادی و اگر بی نیاز هستند احسان روحی به انها داشته باشیم. همچنین بعد از پدر و مادر ؛سخن از یتیم و مسکین به میان آمده است که باید  توجه داشت تا حقوق آنها حفظ شود و در عین محبت به آنها تعلیم داده شود.احسان بايد همراه با ادب و بدون منّت باشد.

انسان‌ها باید  به عنوان یک عهد و پیمان با خداوند به دستگیری و یاری فقیران و مسکینان توجه کنند؛ زیرا احسان به فقیران و نیکی در حق آنان موجب می‌شود تا برکات و آثاری در زندگی هر دو طرف پدید آید که سرنوشت جامعه را به شکل دیگری رقم زند.

نیکوکاران با کمک به فقیران و نیازمندان ، محبت الهی را به سوی خود جلب می کنند.در آیه 36 سوره نسا  " وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا"در این آیه هم به احسان و نیکوکاری نسبت به والدین، خویشان و یتیمان و فقیران و همسایه دور و نزدیک و دوستان موافق و رهگذران و بندگان که زیردست تصرف شمایند،سفارش شده است.

 در حقیقت  کسی که خداپرست واقعى باشد بايد نسبت به بستگان، محرومان و همسايگان خود، متعهّد و مسئول باشد و حتی همسايگان دور نيز بر انسان حقّ دارند.

 کسانی که احسان می کنند باید توجه داشته باشند که در احسان كردن به اولويّت‌ها توجّه كنند. نام والدين قبل از بستگان و نام آنان قبل از يتيمان آمده است.در انتهای آیه آمده است :کسانی که نسبت به والدين و بستگان و يتيمان و محرومان جامعه بی توجه باشند،این بی توجهی نشانه تكبّر و فخر فروشى آنها است.در واقع احسان، بايد همراه با تواضع باشد.

اطعامی که واجب نیست

یکی از مصادیق مهم احسان و نیکوکاری به فقیران، اطعام آنان است.همانطور که گفتیم  اطعام به معنای خوراندن غذا و خوراکی است. آیات فراوانی از قرآن وجود دارد که نیکوکاران را به اطعام دادن به فقیران و نیازمندان سفارش کرده است.

سوره انسان آیه 8 ، به آیه اطعام معروف است.این آیه در شأن اهل بیت(ع) نازل شده است بنابر احادیث ،حضرت علی(ع)، فاطمه (س) و خادم آنان فضه به خاطر شفای بیماری امام حسن (ع) و امام حسین (ع) سه روز روزه گرفتند و هر سه روز هنگام افطار با اینکه خود گرسنه بودند، غذایشان را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.

 در حقیقت اهل‌ بيت عليهم السلام نيز در اطعام به ديگران الگو بودند. «و يُطعِمونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ مِسكينـًا و يَتيمـًا واَسيرا × اِنَّما نُطعِمُكُم لِوَجهِ اللّهِ لا‌نُريدُ مِنكُم جَزاءً ولاشُكورا. این آیات بيان كننده اطعام خالصانه و خداپسندانه آنها است كه بدون هيچ چشمداشتى و فقط براى رضاى خداوند انجام گرفت و خداى متعالى به پاكى و خلوص عمل ايشان گواهى داده است.

در حقیقت اطعام در آيات سوره انسان ،از نوع اطعام واجب نيست، زيرا اطعام‌كنندگان خود به آن نياز داشتند: «عَلى حُبِّهِ». آنها در شرایطی اطعام کردند که خودشان سه روز ،روزه گرفته بودند و به آن غذا نیاز داشتند و در چنين موقعيتى كه با تحمل سه روز گرسنگى همراه بود حاكى از اوج ايثار اطعام‌كنندگان از نظر اخلاق و رفتار و دليل بر خلوص و فداكارى آنها است.

اطعام در زمان قحطی و گرسنگی

در آیات 14 تا 18 سوره بلد: اَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ ،  يَتِيمًا ذَا مَقْرَبَةٍ ،  أَوْ مِسْكِينًا ذَا مَتْرَبَةٍ ، ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ  ،  أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ .

در این آیات ،قرآن كريم بر اطعامِ نيازمند كه در قحطى دچار سختى و گرسنگى شده اصرار دارد، يتيم و مسكين را از مصاديق بارز نيازمندان مى‌داند و اطعام به مساکین را از صفات اصحاب میمنه یعنی بهشتیان معرفی می‌کند و اینکه یکی از علل بهشتی شدن آنان اطعام به فقیران و مساکین بوده است.
 پیامبر (ص) در این مورد می فرماید: هر كس گرسنه‌اى را در روز قحطى اطعام كند خداوند او را از دَرِ مخصوص وارد بهشت مى‌كند.

اطعام در مراسح حج

گاهی اطعام فقیران بر افراد واجب می‌شود. از جمله در مراسم حج خداوند به حاجیان فرمان می‌دهد تا از گوشت قربانی خود فقیران را اطعام کنند.

در آیه 28 سوره حج : " لِیَشْهَدُواْ مَنَفِعَ لَهُمْ وَیَذْکُرُواْ اسْمَ‏اللَّهِ فِى أَیَّامٍ مَّعْلُومَتٍ عَلَى‏ مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِیمَةِ الْأَنْعَمِ فَکُلُواْ مِنْهَا وَأَطْعِمُواْ الْبَآئِسَ الْفَقِیرَ" (مردم از هر منطقه ‏اى به حج خواهند آمد) تا شاهد منافع گوناگون خویش باشند و در ایام مخصوص حج خدا را یاد کنند، به خاطر چهار پایان زبان بست ه‏اى که رزقشان شده؛ پس از گوشت آنها بخورید و بینواى فقیر را اطعام کنید.

 در واقع در آیه آمده است که حضور در حج و رسیدن به منافع آن، باید با فقرزدایى همراه باشد و اجتماع اغنیا و بی نیازان در حج نباید آنان را از فقرا غافل کند.

و در  آیه 36 همین سوره:" وَالْبُدْنَ جَعَلْنَهَا لَکُم مِّن شَعَئِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیهَا خَیْرٌ فَاذْکُرُواْ اسْمَ اللَّهِ عَلَیْهَا صَوَآفَّ فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَکُلُواْ مِنْهَا وَأَطْعِمُواْ الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ " و (قربانى کردن) شترهاى چاق را براى شما از شعائر الهى قرار دادیم، در آنها براى شما خیر است، پس (هنگام قربانى) نام خدا را بر شتران در حالى که ایستاده‏اند ببرید، پس چون به پهلو افتادند (و جان دادند) از (گوشت) آنها بخورید و به فقیر قانع و فقیرى که روى سؤال ندارد اطعام کنید.

حضرت امام‌صادق(ع) درباره معترکه در این آیه معرفی شده می‌فرماید که معتر همان رهگذری است که بر تو می‌گذرد تا او را اطعام کنی. همچنین آن حضرت درباره واژه قانع که در همین آیه مطرح شده نیز می‌فرماید: قانع کسی است که به آنچه به او می‌دهی راضی می‌شود و نسبت به آن ناراحتی، ترشرویی و دهن‌کجی نمی‌کند.

 از این ایه متوجه می شویم که گوشت قربانی باید بین خود و دیگران تقسیم شود و  افراد باید به تمام گروه‏هاى بى‏ بضاعت رسیدگى کنند.

 اطعام به عنوان کفاره

قرآن در مواردى به وجوب اطعام مساكين به عنوان کفاره برخى گناهان يا جايگزين كردن برخى از اعمال، اشاره كرده است.

آیه 89 سوره مائده"  لا يُؤاخِذُکُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ في‏ أَيْمانِکُمْ وَ لکِنْ يُؤاخِذُکُمْ بِما عَقَّدْتُمُ الْأَيْمانَ فَکَفَّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَةِ مَساکينَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْليکُمْ أَوْ کِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْريرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ ذلِکَ کَفَّارَةُ أَيْمانِکُمْ إِذا حَلَفْتُمْ وَ احْفَظُوا أَيْمانَکُمْ کَذلِکَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آياتِهِ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ"

خدا به قسمهای لغو بیهوده، شما را مؤاخذه نخواهد کرد، ولیکن بر (شکستن) آن قسمی که از روی عقیده قلبی یاد کنید مؤاخذه خواهد نمود. و کفاره آن قسم طعام دادن ده فقیر است از آن طعام متوسط که بر اهل خود غالباً تهیه می‌کنید، یا جامه بر آنها پوشانده و یا یک بنده آزاد کنید، و هر کس توانایی آن ندارد سه روز روزه بدارد. این است کفاره (شکستنِ) سوگندهایی که یاد می‌کنید؛ و باید (حرمت) سوگندهای خود را نگاه دارید. خدا بدین گونه روشن آیات خود را برای شما بیان می‌کند، شاید که شکر او به جای آرید.

در این آیه اطعام و تغذیه مساکین و فقیران به عنوان کفاره شکستن قسم و یکی از سه عمل اختیاری برای آن مطرح می‌شود.

 در واقع سوگندهايى كه بدون قصد و توجّه يا بى‌هدف و از روى عادت يا در حال هيجان وغضب، يا بر پايه‌ى مطالب نادرست، يا براى انجام كارهاى خلاف باشد، سوگندهاى لغو است. اينها كفّاره ندارد؛ ولى سوگندى كه از روى قصد و براى كار مفيد باشد، الزام‌آور است و بايد طبق آن عمل كرد، وگرنه كفاره دارد.

آثار اطعام دادن به نیازمندان

اطعام به نیازمندان همبستگی میان افراد جامعه را زیاد می کند و همدلی و محبت را در میان آنان گسترش می دهد و زمینه‌های همکاری را بین افراد فراهم می کند. اطعام همچنین از مهم‌ترین روش‌های رهایی جامعه از گرسنگی و فقر است؛ زیرا در آیات قرآن سخن از مساکین است که باید به آنها توجه شود و غذا و خوراک در اختیار آنها قرار گیرد.

نکته پایانی :

افراد نیکوکار و کسانی که به نیازمندان اطعام می دهند باید توجه داشته باشند که در اطعام دادن اخلاص داشته باشند . در حقیقت اطعام در صورتى ارزشمند است كه صرفاً براى رضاى خدا انجام شود و هيچ انگيزه‌اى جز خشنودى پروردگار در آن نباشد: «اِنَّما نُطعِمُكُم لِوَجهِ‌اللّهِ لانُريدُ مِنكُم جَزاءً و لا شُكورا». (سوره انسان/76،9) طبعاً در چنين اطعامى كه براى خدا و منزّه از هر گونه منت و اذيت و رياكارى است. همه به ويژه نيازمندان شركت داده مى‌شوند؛ اما چنانچه در اطعام هدف ها و غرض های ديگرى دنبال شود، بسيارى از نيازمندان به ويژه انسان هاى عفيف‌النفس و خويشتندار، محروم مى‌مانند.

 همچنین بهتر است همان چیزی را که خودش دوست دارد را به نیازمندان اطعام دهد. شايسته است طعام دهنده، هم اطعام را دوست داشته باشد و هم از آنچه دوست مى‌دارد به ديگران بخوراند: آیات «و‌يُطعِمونَ الطَّعامَ عَلى حُبِّهِ...» (سوره انسان/76، 8)، و «لَن تَنالوا البِرَّ حَتّى تُنفِقوا مِمّا تُحِبّونَ» (سوره آل‌ عمران/3، 92)  درباره  این است که از آنچه که دوست دارید و نیکو می دانید، اطعام دهید.البته باید بدانند که اگر اطعام محبوب مورد نياز خودشان باشد ،این اطعام دادن نزد خداوند فضيلت بيشتر و پاداش هاى ويژه‌اى دارد.

همانطور که در آیات 14 تا 18 سوره بلد گفتیم بهتر است در اطعام نيازمندان، آنان كه احتياج بيشترى دارند در اولويت باشند و به هنگام سختى و قحطى بيشتر مورد توجه قرار گيرند.این آیات بر اطعام نيازمندان در روزهاى سخت زندگى و گرسنگى تأكيد مى‌كند.

---