چه بر سر فرزندان ما دارد می آید؟

 زینب شاه مرادی - مرکز یادگیری تبیان
اجازه بدهید یادداشت را با این مقدمه شروع کنم که همه ما توافق داریم که رفتارهای پرخطر ، با همه مختصات و طبقه بندی های آن ، در تمام کشورها ، در بین کودکان و نوجوانان شایع است و در تمامی کشورها نیز برای پیشگیری از آن ها ، برنامه هایی را اجرا می کنند. اما نکته ای که اهمیت دارد این است که چرا ما باید نگران کودکان و نوجوانان مان باشیم.

برای پاسخ به این پرسش ، ابتدا ، به چند تحلیل مهم اشاره می کنم.

یک: عوامل مخاطره آمیز کودکان و نوجوانان ، چه وضعیتی دارند؟
-در بعد عوامل مخاطره آمیز خانوادگی ، 4 عامل فقر ، طلاق ، اعتیاد و بدسرپرستی، اکنون از جمله مهم ترین عواملی هستند که زمینه خطرپذیری کودکان و نوجوانان را فراهم کرده اند. بررسی های ما نشان می دهند، بسیاری از رفتارهای مخاطره آمیز کودکان و نوجوانان، از جمله«خودکشی» و «آسیب به خود»، بدلیل شرایط نامناسب زندگی در خانواده روی داده اند. این در مورد «بازماندگی از تحصیل» هم، صادق است.
-در بعد عوامل مخاطره آمیز فردی ، متغیرهای مربوط به سلامت روان کودکان و نوجوانان، در وضعیت خوبی نیست. بر اساس گزارش‌ها، مخاطراتی چون افسردگی و اضطراب، کودکان و نوجوانان را تهدید می‌کند. همین شاخص های سلامت روان، پیش زمینه های گرایش‌ های مخاطره آمیز را فراهم می کنند.
-در بعد عوامل مخاطره آمیز محیطی، با مخاطرات گوناگونی روبرو هستند. از جمله مهم‌ترین این مخاطرات، «خشونت« و«بهره کشی» یا آنچه که «کودک آزاری» و « سوء رفتار» یا «سوء استفاده از کودکان» خوانده می شود، است. عدم مهارت خانواده ها برای آموزش و گفتگو با کودکان و نوجوانان در زمینه «خودمراقبتی» در برابر بهره کشی و خشونت به کودکان و نوجوانان، که با ملاحظات اخلاقی و اجتماعی درباره نحوه گفتگو با آنان ، نیز همراه است ، موجب تشدید این خشونت ها می شود.
-در بعد عوامل مخاطره آمیز فرهنگی نیز ، نکته مهم این است که سبک زندگی کودکان و نوجوانان ما تغییر کرده است. اکنون، ارزش «موفقیت»، به یکی از اولویت های آنان تبدیل شده است. این ارزش، زمانی خود را در پیروزی در کنکور، زمانی در کسب ثروت، زمانی در کسب شهرت و نیز دیگر نمونه های مشابه ، نشان می دهد. برای دستیابی به همین ارزش موفقیت نیز، حاضر به ریسک یا خطرپذیری بالا می شود. نوجوان ما اکنون برای پیروزی در کنکور و امتحان ، حاضر می شود ریسک مصرف داروهای مختلف را بپذیرد. او برای کسب ارزش شهرت به عنوان کسی که تناسب اندام ورزشی دارد، هرداروی انرژی زایی را مصرف می کند. نوجوان ما برای این که شبیه به ستاره‌ها باشد، الگوی پوشش، الگوی اخلاقی، الگوی گفتاری، الگوی مصرف، الگوی دوست یابی، الگوی زندگی، الگوی معاشرت های اجتماعی، همه را شبیه سازی و همانندجویی می‌کند. برای این که «فالوئر» بیشتری داشته باشد، برای این که «لایک» بیشتری دریافت کند و در یک کلام، برای این که در خرده فرهنگ نوجوانی، « شاخ » باشد، دست به هر ریسکی می زند و حاضر است هزینه آن را هم بدهد. او می خواهد در خرده فرهنگ نوجوانی، «خلاف سنگین » باشد. برای همین، « تیغ زنی» می‌کند و عکس آن را منتشر می کند ، تصویر قلیان کشیدنش را به اشتراک می گذارد و در مسابقه « خلاف سنگین » شدن، حاضر می شود « مواد » هم مصرف کند. گویا در مسابقه‌ای رقابت می‌کند که هیچ مرزی ندارد. سرانجام، وقتی رویای موفقیت، به هر دلیلی، از بین می رود، او گویا هویت‌ اش و رویایی که برای آینده خود ساخته است، از دست رفته می بیند و سرانجام دست به ریسک بزرگی به نام «آسیب به خود » می زند.
-اینهمه مخاطرات نیست. « نومعنویت گرایی» ها و « عرفان های نوپدید» را هم باید در نظر داشت. نوجوانان ما، اکنون از سوی گرایش های نومعنویت گرا و عرفان های نوپدیدی که دستیابی به «آرامش » و «رستگاری» را تبلیغ می کنند، تحت فشار و در خطر هستند. این گرایش‌ها، « آیین ها » و « سبک زندگی» خاص خود را در بین نوجوانان ترویج می کنند که علاوه بر مغایرت های دینی، با هنجارهای اخلاقی جامعه نیز، سازگار نیستند.

دو : رفتارهای مخاطره آمیز کودکان و نوجوانان ، چه وضعی دارند؟
-همانطور که گزارش ها نشان می دهند و بسیاری از آن ها نیز در اخبار و تحلیل های رسانه ای منتشر شده است، گرایش کودکان و نوجوانان به رفتارهای پرخطر افزایش پیدا کرده است. در این بین، از جمله رفتارهای مخاطره آمیز که نگران کننده است، «خشونت« و نیز «آسیب به خود» است که تلفیق این دو، اکنون خود را در پدیده خودکشی و تیغ زنی، نشان می دهد.
-خشونت و آسیب به خود ( ازجمله خودکشی ) در کنار رفتارهای مخاطره آمیز دیگری هم چون مصرف دخانیات و مواد و نیز رفتارهای مخاطره آمیز مرتبط با دوره بلوغ ، اکنون تصویر وضعیت خطرپذیری کودکان و نوجوانان ما را تشکیل می دهد.

سه: چه بر سر فرزندان ما دارد می آید؟
-اکنون به پرسش آغازین این یادداشت برگردیم. چه بر سر فرزندان ما دارد می‌آید؟
-مجموعه ای از تعیین کننده های اجتماعی و روانی سلامت کودکان و نوجوانان، دست به دست هم داده اند و موجب شده اند که عوامل مخاطره آمیز فرزندان ما، تشدید شوند. متغیرهایی چون رشد آمار طلاق، درکنار گسترش اختلال های مرتبط با سلامت روان کودکان و نوجوانان، شرایط دشواری را پدید آورده اند که موجب افزایش رفتارهای پرخطر فرزندان ما شده اند.
-زمینه های خطرپذیری فرزندان ما، افزایش پیدا کرده است. اکنون، کودکان و نوجوانان، فارغ از این که از چه شرایط اجتماعی و محیطی هستند و در چه شرایطی زندگی می کنند، دسترسی بیشتری به رفتارهای پرخطر دارند. اکنون دسترسی آنان به دخانیات، انواع داروها و حتی مواد ، بیشتر شده است. فرقی نمی کند،که فقیر هستند یا برخوردار.
-رسانه های جدید موجب شده اند که آگاهی و سواد کودکان و نوجوانان در زمینه رفتارهای پرخطر، به شکل قابل توجهی افزایش پیدا کند. این وضعیت را می توانیم افزایش « سواد خطرپذیری» بنامیم. اکنون، هر کودک و نوجوانی می تواند به انواع رسانه ها و پیام های رسانه ای دسترسی داشته باشد و حتی رسانه منحصر به خود را بسازد و باز هم فرقی نمی کند، که فقیر هستند یا برخوردار. اکنون، کودکان و نوجوانان، بیش از آنچه « باید / نباید بدانند»، می دانند. و این «سواد خطرپذیری»، خارج  ازنظارت و کنترل والدین است.
-مانند « بیماری های نوپدید» ، اکنون باید در تحلیل ها و برنامه ریزی های مان ، آمادگی پذیرش «رفتارهای پرخطر نوپدید» را نیز داشته باشیم. رفتارهای پرخطر، اکنون دیگر لزوما به مانند گذشته نیستند. به عنوان مثال، تغییر الگوهای مربوط به مصرف مواد، خودکشی و خشونت، از  این دسته‌اند. هم چنین پیدایش و ظهور رفتارهای پرخطر با دلایل و عوامل مخاطره آمیزی که نوپدید بوده و مانند ریشه ها و اسباب گذشته و متداول گذشته نیستند. یا هم چنین، پیدایش رفتارهای پرخطری که با ترکیب چند رفتار مخاطره آمیز دیگرروی می دهند، از این دسته می باشند.
-این تنها رفتارهای پرخطر کودکان و نوجوانان نیست که نگران کننده است ، بلکه عوامل مخاطره آمیز هم، نگران کنئده شده اند. نتیجه این وضعیت هم گسترش «فوریت های اجتماعی» در گروه سنی کودک و نوجوان است.
-زمینه های«خرده فرهنگی» رفتارهای پرخطر، بیشتر شده و افزایش پیدا کرده است. گسترش صنایع فرهنگی، رسانه ها، گرایش خرده فرهنگی جوانان و نوجوانان، زمینه ای را فراهم کرده است که ممکن است موجب تشدید رفتارهای پرخطر متاثر از گرایش های خرده فرهنگی شود. در مواردی، این گرایش های خرده فرهنگی، موجب بروز خودکشی، مصرف مواد و الکل، حتی در مواردی هم ، جرم و بزهکاری می شود.

چهار: چه باید کرد؟
بسیاری از آنچه که اشاره شد ، با نقش آفرینی فعال خانواده، قابل پیشگیری، کنترل و کاهش است. اگر بتوانیم، هم عواملی که موجب محافظت از کودکان و نوجوانان می شود را تقویت کنیم، هم عوامل مخاطره آمیز آنان را کاهش دهیم و هم قادر باشیم که در موارد ضروری و در فوریت های اجتماعی ، اقدام کنیم، در آن صورت، بسیاری از رویدادهای ناگوار برای فرزندان ما، اتفاق نخواهد افتاد. از همین امروز، و از هم اکنون، شروع دوباره داشته باشیم و خطر را جدی بگیریم.  

به اختصار، برخی از مهم ترین توصیه‌ها در مورد پیشگیری از رفتارهای پرخطر در کودکان و نوجوانان را مرور می کنیم

فرزندان مان را به عنوان یک کودک و نوجوان، خوب بشناسیم و خطرات و عوامل مخاطره آمیز آنان را شناسایی کنیم.
سلامت روانی اجتماعی فرزندان مان را جدی بگیریم.
به سبک فرزندپروری مان دقت کنیم.
مهارت های خودمراقبتی را در بین آنان ، ترویج و تقویت کنیم.
به «سبک زندگی» فرزندان مان توجه کنیم.
پایبندی فرزندان مان به فرایض دینی و نیز سلامت معنوی آنان را تقویت کنیم.
به الگوهای معاشرت اجتماعی و دوستی آنان، نظارت و توجه کنیم.
بر رفتار فرزندان مان در استفاده از فضای مجازی، دقت و نظارت داشته باشیم.
دقت کنیم که چه محصولات فرهنگی را برای فرزندان مان تهیه می کنیم.
به نشانگان خطر در فرزندان مان، دقت کنیم.
رفتارهای پرخطر آنان را جدی بگیریم.
دوست و « مددکار » فرزندمان باشیم.
نحوه اقدام در « فوریت های اجتماعی » را بشناسیم.
مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش


منبع: پایگاه جامع اطلاع رسانی وزارت آموزش و پرورش