اهداف:
آشنایی با سیاره زمین و خصوصیات ویژه آن
آشنایی با تنها قمر زمین (ماه)
آشنایی با سیارات زبرین
آشنایی با سیاره مریخ و قمر های آن

وسائل مورد نیاز:
کامپیوتر مجهز به اینترنت

مقدمه:
در دو درس گذشته در مورد سیارات سفلی از مجموعه سیارات منظومه شمسی، آشنا شدیم. در این درس قصد داریم درباره سیاره زمین و تنها قمرش، ماه صحبت کنیم و در ادامه به بررسی سیاره مریخ بپردازیم. زمین تنها کره آبی خاکی منظومه شمسی، تنها کره دارای حیات و در حال حاضر تنها خانه ما انسان ها می باشد که به این دلایل مورد اهمیت است.

3 -1 سیاره زمین Earth

کره زمین، تنها سیاره ای است که روی آن زندگی می کنیم. این کره خاکی سومین سیاره منظومه شمسی از نظر نزدیکی به خورشید است که مانند سایر سیارات در مداری به دور خورشید می گردد. زمین سیاره ای منحصر بفرد در منظومه شمسی است که در آن آب، اکسیژن و نیتروژن که برای حیات ضروری اند، وجود دارد. زمین در میان چهار سیارهء سنگی گردان به دور خورشید ( تیر، ناهید، زمین و مریخ) بزرگترین آن ها است.

نزدیک به 4,54 میلیارد سال از پیدایش زمین می گذرد و زندگی بر روی سطح آن در طول یک میلیارد سال پدیدار گشته است. هم اکنون زمین خانه ی میلیون ها گونه از جانداران است که انسان یکی از آن ها است. زیست کره ی زمین با گذر زمان جو زمین و دیگر شرایط فیزیکی و شیمیایی این سیاره را دچار دگرگونی های شگرفی کرده است و محیطی را فراهم کرده است تا اندامگان زنده بتوانند به رشد و زیست زایی بپردازند. می رود که برای 500 میلیون تا 2,3 میلیارد سال دیگر نیز زندگی همچنان ادامه داشته باشد.

حرکت زمین به دور خورشید را حرکت انتقالی می نامند. سرعت حرکت انتقالی زمین در مدار خود به دور خورشید یکسان نیست و در نزدیکی خورشید بیشتر می شود. از اثرات این حرکت ایجاد یک سال شمسی، شکل گرفتن فصول مختلف و تغییر ظاهری چهرهء آسمان شب در طول سال می باشد. مدت زمان لازم برای این چرخش 365 روز و 6 ساعت بوده و سرعت زمین در این مدار 30 کیلومتر بر ثانیه است.

3 -2 ماه Moon

تنها قمر طبیعی شناخته شده برای زمین، کره ی ماه است که از نزدیک به 4,53 میلیارد سال پیش گردش خود به دور زمین را آغاز کرده است. ماه باعث ایجاد کشند در آب اقیانوس ها، پایدار شدن زاویه ی انحراف محور زمین و کم کم آهسته تر شدن سرعت گردش زمین شده است. در آخرین بمباران شهابی تقریبا میان 3,8 و 4,1 میلیارد سال پیش، چندین سیارک و شهاب سنگ با زمین برخورد کرد و دگرگونی های درخور توجهی در سطح زمین ایجاد کرد. ک ره ی ماه ممکن است بخشی از سیاره ی زمین بوده باشد که بر اثر برخورد جسمی بزرگ با زمین ، در میلیاردها سال پیش ، از آن جدا شده است. 

 شکل گیری قمر زمین
ماه در بین سایر اجرام فلکی موقعیت خاصی دارد. قطر آن فقط کمی کوچکتر از قطر عطارد است و به همین جهت غالباً آن را به عنوان یک سیاره گروه خاکی و مجموعه ماه-زمین را به عنوان یک سیاره دو تایی در نظر می گیرند. گرچه اقمار در مقایسه با سیاره خود بسیار کوچک اند در صورتی که ابعاد ماه، نسبت به زمین نیز قابل توجه است. 

ماه تقریباً هر 5/27 روز یک بار به دور زمین می چرخد و در این مدت هم یک بار به دور خود می چرخد. به این جهت است که ماه همواره یک روی خود را به ما نشان می دهد چیزی که به قفل شدگی گرانشی معروف است. در واقع بشر قبل از پرتاب سفینه های فضایی به ماه، هرگز طرف دیگر ماه را ندیده بود.

در سطح ماه تعداد زیادی محوطه دایره ای شبیه دهانه آتشفشان وجود دارد که به نام دهان هیا سیر ک نامگذاری شده و تعدادشان در حدود 30000 تخمین زده شده است. ابعاد سیرک ها مختلف است و قطر بعضی از آنها به 230 کیلومتر نیز می رسد. عده ای معتقدند که این برجستگی ها منشأ آتشفشانی دارند وعده ای دیگر سیرکه ا را بقایای منجمد شده حباب سنگ های خمیری سطح ماه می پندارند.

3-3 سیارات زبرین

با گروه بندی هشت سیاره منظومه شمسی به سیارات زیرین (سفلی) و سیارات زبرین (علوی) بر اساس فاصله شان از خورشید، سیاراتی را که نسبت به زمین از خورشید دورتر هستند یعنی مدار گردش این سیارات خارجی تر از مدار گردش زمین به دور خورشید می باشند سیارات زبرین یا علوی می نامند. سیارات زبرین شامل مریخ، مشتری، زحل، اورانوس و نپتون است. همچنین سیارات منظومه شمسی را می توان دو گروه متمایز تقسیم کرد: سیارات زمین مانند و سیارات مشتری مانند. عطارد، زهره، زمین، سیارات زمین مانند اند.

3 -4 سیاره مریخ ( بهرام) Mars

چهارمین سیاره منظومه شمسی از نظر نزدیکی به خورشید سیاره مریخ یا بهرام است که در مداری طویل تر از زمین و با سرعتی کمتر از زمین حرکت می کند. بزرگی بهرام حدوداً نصف زمین است و قطر آن 6790 کیلومتر می باشد. بهرام شعاعی در حدود نصف شعاع زمین دارد. همچنین مساحت سطح آن تنها اندکی کم تر از مجموع سطوح خشکی های زمین است. بهرام نسبت به عطارد بزرگ تر و دارای جرم بیشتر و در نتیجه چگال تر است. این موضوع سبب شده است نیروی گرانش بیشتری در سطح تیر وجود داشته باشد.

تکلیف: در مورد نحوه بوجود آمده فصل ها بر اساس حرکات زمین ( بخش اول درس این جلسه) و سفر انسان به ماه (بخش دوم درس این جلسه) تحقیق و بررسی نمایید. یافته های تحقیق خود را برای ما ارسال نمایید.
محل بازدید/ اردو/ خرید:  برای این جلسه می توانید از مرکز رصد و نجوم ( رصد خانه زعفرانیه) بازدید نمایید. در این مرکز می توانید از نخستین آسمان نمای ساخته شده در ایران و همچنین ابزار های اپتیکی مرکز، بازدید نموده و از برنامه های آموزشی و مشاوره های علمی این مرکز بهره مند شوید. برای آشنایی بیشتر با مرکز رصد و نجوم به آدرس اینترنتی زیر مراجعه نمایید.

 منابع مطالعه:  جهت دریافت مطالب بیشتر در زمینه کره زمین و تنها قمرش، منابع معرفی شده را مطالعه نمایید.

کتاب منظومه ی شمسی، از مجموعه ی «جهان اسرار آمیز فضا»، نویسنده: جان كرك وود، مترجم: مجید عمیق، انتشارات پیدایش. مطالب مورد بحث در این کتاب، همراه با عکس های بسیار جالب و حیرت انگیز از منظومه ی شمسی سخن می گوید.

بخش پژوهش های دانش آموزی تبیان

تهیه: الهام گارسچی، تنظیم: نیلوفر یاقوتی