عقد ودیعه

واژه‌ی ودیعه به معنای امانت و سپردن به کار می‌رود. هرگاه فردی مال خود را نزد دیگری به امانت بگذارد عقد ودیعه محقق می‌شود. امانت بر دو نوع است: امانت قراردادی و امانت قانونی.

امانت قراردادی: آن است که مالک، مال خود را جهت نگاهداری و مراقبت نزد دیگری سپرده است، به عبارت دیگر، موضوع اصلی نگهداری از مال است. در این فرض عهدی که بسته می شود عقد ودیعه می‌باشد.

امانت قانونی: در این حالت فرد بدون قرارداد، به حکم قانون امینِ مالک محسوب می‌شود. به عنوان مثال فردی که مال گمشده دیگری را یافته است. (ماده 306 قانون مدنی)

عقد ودیعه با ایجاب و قبول واقع می‌شود و مادامیکه مال امانتی به قبض امین در نیامده باشد، او تعهدی به نگهداری و استرداد ندارد. عقد ودیعه با فعل (معاطات) نیز واقع می‌شود به عنوان مثال امین مال را بگیرد و رسید پرداخت نماید.

ماده 608 قانون مدنی: "در ودیعه قبول امین لازم است اگر چه به فعل باشد."

تعیین دستمزد در عقد ودیعه جنبه فرعی دارد (شرط عِوَض) و چنانچه تعیین دستمزد جنبه اصلی داشته باشد آن فرد اجیر محسوب می‌شود.

امین در عقد ودیعه ضامن نیست مگر در سه مورد:

1. مال امانتی را نابود کند یا سبب نابودی آن شود. مثلا با خودداری از آبیاری درختان باعث نابودی آنها شود.
2. در صورتی که امین در نگهداری از مال مورد امانت تقصیر نموده و در این دوران، مال در اثر قوه قاهره یعنی بدون دخالت امین از بین برود. برای مثال، امین جواهری را از گاو صندوق خارج نماید و این جواهر به سرقت رود.
3. وجود مال امانتی را نزد خود انکار نماید یا از استرداد آن خودداری نموده و یا در استرداد تاخیر نماید. در این سه فرض امین شبه غاصب محسوب شده و ضامن نابودی مال می‌باشد.

ماده 620 قانون مدنی: "امین باید مال ودیعه را به همان حالی که موقع پس دادن موجود است مسترد دارد و نسبت به نواقصی که در آن حاصل شده و مربوط به عمل امین نباشد ضامن نیست." امین ضامن خسارت وارده در اثر قوه قاهره نیست.

مستند ماده 617 قانون مدنی، امین حق استفاده از مال امانتی را ندارد مگر اینکه مالک به او اذن در استفاده را داده باشد یا استفاده، لازمه نگهداری باشد. مثلا  اگر برای حفظ باتری و لاستیک های اتومبیل لازم باشد امین می تواند بر آن سوار شود هرچند از این تصرف منتفع شود.(1)

تکالیف مالک در قبال امین:

1. هزینه های حفظ و نگهداری مال امانتی را بپردازد.
2. هزینه‌های استرداد مال امانتی را بپردازد.
3. دستمزد امین را بپردازد چنانچه در قرارداد شد شده باشد.
4. چنانچه مال امانتی زیانی به امین وارد کند، خسارت امین را بپردازد مشروط به دو شرط :

1. مالک از عیب مال امانتی آگاه باشد یا می بایست آگاه می‌بود.
2. عمدا یا در اثر بی احتیاطی این موضوع را به امین نگفته باشد.
 اثبات این دو شرط با امین است. (ماده 1قانون مسئولیت مدنی)

ودیعه عقد جایز است لزا با مرگ یا سفاهت و یا دیوانگی هر یک از مُودِع یا مُستودِع منفسخ میشود. اگر مودع فوت کند، امین باید سریعاً مال را به ورّاث او مسترد کند و اگر چند وارث باشند، آن را به همگی آنها تسلیم نماید. چنانچه بین ورثه توافق نباشد به حاکم تسلیم نماید.

همچنین اگر امین فوت نماید، ورثه او باید سریعا مال را به مالک برگردانند و هرگونه کوتاهی باعث ایجاد مسئولیت می شود.

اگر ودیعه گذار سفیه یا دیوانه شود امین باید مال را به قیم تسلیم نماید. همچنین اگر امین سفیه یا دیوانه شود قیم او باید مال را به مالک تسلیم کند.

کلام آخر

مطابق ماده 624 قانون مدنی، چنانچه عقد ودیعه پایان یافت امین باید مال امانتی را فقط به شخصی که مال را از او گرفته یا نماینده او بدهد. اگر با وجود مالک یا نماینده او، آن را به حاکم تسلیم نمود مرتکب تقصیر شده  وضامن است. چنانچه دسترسی به هیچ کدام از مالک یا نماینده او یا حاکم مقدور نباشد، امین باید مال امانتی را به عنوان امانت شرعی تا دسترسی به آنها نزد خود نگاه دارد.

پی نوشت:

قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، دکتر ناصر کاتوزیان، چاپ پنجاهم.

---