بررسی سایه نگاری نجومی بنای کعبه ی زرتشت

در دو مقاله ی پیشین (1) و (2)، نظریه ی آقای رضا مرادی غیاث آبادی، پژوهشگر اخترباستانشناسی، درباره کاربرد نجومی بنای کعبه ی زرتشت، به عنوان یک رصدخانه ی خورشیدی، به طور خلاصه معرفی شد. دکتر نعمت الله ریاضی، اخترشناس دانشگاه شیراز، به همراه خانم مرضیه تنها، در کنفرانس فیزیک ایران در سال 1384 مقاله ای در زمینه ی نقد و بررسی این نظریه ارائه داده اند. طبق این مقاله، این نظریه از صحت و سقم کافی برخوردار نیست. قضاوت درباره ی نظرات دکتر ریاضی و آقای غیاث آبادی را به عهده ی خوانندگان محترم می گذارم.

قسمت اول نقد و بررسی دکتر ریاضی بر نظریه ی غیاث آبادی را اینجا بخوانید. و حالا قسمت دوم این انتقادات:

2- سایه نگاری بنا

نویسندگان مقاله، علاوه بر تصحیح محاسبات و اندازه گیریهایی که در نظریه ی آقای غیاث آبادی استفاده شده است، خود شخصاً در محل بنا حضور یافته اند و از سایه های تشکیل شده درون پنجره ها عکس برداری کرده اند، و بدینوسیله این نظریه را بطور مستقیم مورد آزمایش قرار داده اند.

ایشان، جهت انجام عملیات سایه نگاری در روزهای اول 7 ماه از سال، پیش از طلوع خورشید در منطقه حضور یافته و از سایه های تشکیل شده بر پنجره های بنا عکسبرداری کرده اند. مدت زمان عکسبرداری از لحظه ی طلوع خورشید از افق ظاهری منطقه (که شامل کوههای اطراف می باشد) تا حدود 45 دقیقه پس از آن بوده است. نتایج این عکسبرداری ها چنین است:

دی ماه

در روز اول دی ماه سال 1382 از پنجره های جبهه ی جنوبی بنا عکسبرداری شده است. تصویر 1مربوط به این روز بوده و همانطور که مشاهده می شود با نظریه ی غیاث آبادی مطابقت دارد.

ولی نکته ی جالب این است که عکسبرداری در چند روز بعد، یعنی تا یازدهم دی ماه تکرار شد، ولی در این روزها هم، همانطور که در تصویر 2و 3مشاهده می شود، موقعیت سایه درون پنجره ها تفاوت محسوسی با روزهای قبل و بعد ندارد! بنابراین تشخیص روز اول دی ماه از چند روز قبل و چند روز بعد از آن با توجه به سایه ی پنجره ها غیر ممکن است. علت این امر  آن است که میل خورشید در 11 روز ابتدای دی ماه تغییر چندانی نمی کند، و بنابراین تفاوت انحراف محل طلوع خورشید از شرق در این روزها تنها 4ر0 درجه می باشد، که در سایه نگاری بنا تفاوت محسوسی پدید نمی آورد. همانطور که می بینید نتایج حاصبل از عکسبرداری در بهمن (تصاویر 4و 5) و عکسبرداری در اول تیرماه از درب شمالی بنا (تصاویر 6 و 7)، نیز نشان می دهد که طبق نظریه ی غیاث آبادی نمی توان از این سایه ها روز دقیقی را به عنوان روز اول ماه تعیین کرد!

نتیجه

دکتر ریاضی و همکارش معتقدند غیاث آبادی در چند موضع دچار اشتباه شده است که صحت نظریه ی اش را درباره ی کاربرد نجومی بنای کعبه ی زرتشت سست می کند:

1- تعریفی که وی در صفحه ی 19 کتابش از میل خورشید ارائه داده است چنین است: «اندازه ی جابجایی محل طلوع و غروب خورشید نسبت به شرق یا غرب را میل خورشید می نامند.» بنابراین در این نظریه، غیاث آبادی بجای محاسبه ی میزان انحراف محل طلوع خورشید از شرق، از زاویه ی میل خورشید استفاده کرده است. این تعبیر از زاویه ی میل خورشید که به وضوح اشتباه بوده، موجب خطا در محاسبات این نظریه گشته است.

2- عدم توجه غیاث آبادی با تفاوت شمال جغرافیایی و شمال مغناطیسی که حدود 5ر2 درجه خطا وارد محاسبات وی نموده است.

3- عدم توجه به تغییرات ناچیز میل خورشید در روز های سال، که امکان تشخیص دقیق اول هر ماه خورشیدی را با استفاده از پنجره های نادقیق یک بنای باستانی منتفی می کند. همانطور که در تصاویر مشاهده شد، لبه ی سایه های ایجاد شده درون پنجره ها، در چند روز قبل و چند روز بعد از ابتدای هر ماه تغییر چندانی نمی کند در نتیجه نمی تواند مبنایی برای تشخیص ماههای سال قرار گیرند.

لیست بی دقتی هایی که در ارائه ی نظریه مرتکب شده است، را می توانید در متن مقاله ی دکتر ریاضی مشاهده بفرمایید.

ما نیز به مانند بسیاری دیگر از علاقمندان به تاریخ علم در ایران، اگر این نظریه درست بود بسیار خوشحال می شدیم، ولی گویا با توجه به محاسبات و توضیحات دکتر ریاضی و همکار ایشان این نظریه در باره ی کاربرد نجومی بنای کعبه ی زرتشت، دارای اساس محکمی نیست. ولی همچنان امیدوار هستیم که ادعاهای دیگر آقای غیاث آبادی درباره ی کاربرد نجومی دیگر بناهای تاریخی ایران باستان دارای صحت و سقم بیشتری باشند، هر چند بدون مطالعه و بررسی موشکافانه بر آثار ایشان نمی توان نظر قطعی در این باره داد، چرا که تا بحال هیچ کدام از این آثار در ژورنالهای علمی بین المللی در زمینه ی تاریخ علم، چاپ و مورد تأیید قرار نگرفته است.

با امید به اینکه همه ی پژوهشگران، در هر رشته ی تخصصی علمی، موفق و سربلند باشند...

منابع:

مرادی غیاث آبادی، رضا، رصدخانه خورشیدی نقش رستم، 1378

ریاضی، نعمت الله؛ تنها، مرضیه، بررسی کاربرد نجومی بنای کعبه زرتشت، کنفرانس فیزیک ایران، 1384

تألیف:

ا.م.گمینی