رصدخانه یا کعبه زرتشت؟

در مقاله ی پیشین بعضی از فعالیتهای آقای غیاث آبادی در زمینه ی اخترباستان شناسی و کتب منتشره از سوی ایشان معرفی گردید. به نظر ایشان بعضی از بناهای باستانی ایرانی که در دوران های پیش از اسلام در ایران ساخته شده اند و امروزه ما شاهد آنها در نقاط مختلف کشور می باشیم، در واقع رصدخانه هایی بوده اند، که برای رصد خورشید و تعیین اول ماههای شمسی و تدوین تقویم باستانی ایرانی مورد استفاده قرار می گرفته اند. در اینجا یکی از نظریه های ایشان درباره ی بنای باستانی کعبه ی زرتشت معرفی شده، و در مقاله ی بعدی مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت.

کابرد نجومی بنای کعبه ی زرتشت

این نظریه به استناد کتاب «رصدخانه خورشیدی نقش رستم»  تألیف آقای غیاث آبادی، به طور خلاصه، به شرح زیر می باشد.

بنای کعبه ی زرتشت همانطور که در تصویر دیده می شود، دارای تعدادی پنجره ی کور و تعدادی پله در مقابل درب ورودی بنا می باشد. تاریخ ساخت این بنا به اعتقاد باستانشناسان به حدود 500 قبل از میلاد (2500 سال پیش) باز می گردد، که یادآور یکی دیگر از آثار بجامانده از داریوش کبیر هخامنشی است. کاربرد اصلی این بنا تا بحال در پرده ی ابهام باقی مانده است. نظریات مختلفی در این مورد مطرح شده که یکی از آنها نظریه ی آقای مرادی غیاث آبادی است. اساس این نظریه بر مبنای تشکیل سایه های مختلف در پنجره های کور و ایجاد سایه های گوشه شمال شرقی بنا، بر پلکان در هنگام طلوع خورشید و ظهر حقیقی می باشد.

در مورد سایه ی لبه های درونی پنجره ها، محاسبات غیاث آبادی نشان می دهد که پرتو خورشید در هنگام طلوع و در روزهای اول مهرماه و فروردین ماه دقیقاً در راستای شرق جغرافیایی است و همانطور که در شکل 1 نمایش داده شده این پرتو در امتداد خط OD بر پنجره های ردیف سوم یا در امتداد خط "O"E بر پنجره های ردیف دوم قرار دارد و به همین ترتیب چون مکان طلوع خورشید در هر ماه نسبت به شرق تغییر می کند، امتداد پرتوهای تابیده بر پنجره ها نیز تغییر می کند. مثلاً در روز اول آبان و اسفند که میل خورشید حدود 11- درجه می باشد، این پرتو در امتداد OE بر پنجره ها می تابد و زاویه ی DOE دقیقاً نیز برابر با 11 درجه است. به همین ترتیب برای 9 ماه از سال مطابق شکل مقابل پرتو خورشید بامدادی در نخستین روز هر ماه بر مکان خاص از پنجره های بنا می تابد و بر این اساس می توان شروع هر ماه خورشیدی را با رصد سایه ها متوجه شد.

در ماههای خرداد، تیر و مرداد نیز می توان از پرتوهای بامدادی تابیده بر در شرقی و غربی بنا استفاده کرد. بدین ترتیب که مطابق شکل مقابل انحراف پرتو ورودی از شرق در روز اول خرداد و اول مرداد که میل خورشید حدود 20 درجه می باشد، در ضلع شمالی بر اثر کسر انحراف 18 درجه ایِ بنا، به 2 درجه رسیده و در امتداد پاره خط OA که نسبت به ضلع شمالی 2 درجه انحراف دارد، بر لبه ی غربی در بنا می تابد و در روزهای اول تیرماه نیز به همین ترتیب پرتو خورشید بامدادی در امتداد OB که نسبت به ضلع شمالی 5ر5 (= 18-5ر23)درجه انحراف دارد بر لبه ی شرقی بنا قرار می گیرد.

در مورد پله ها نیز همین طور می توان لبه ی سایه ی بنا را بر پله ای خاص برای آغاز هر ماه مشاهده کرد. زیر نشان دهنده ی پلان بنا و هم چنین سایه ی لبه ی شرقی بنا بر روی پله ها و سایه ی لبه ی بام بنا، بر روی همان پله هاست. بدین ترتیب که روز اول مهر و فروردین سایه بر امتداد پله 27، در اردیبهشت و شهریور بر پله 29، در خرداد و مرداد بر پله 30، در تیر بر آخرین بخش پله 30 و در آبان و اسفند بر پله 25، در آذر و بهمن بر پله 23 و بالاخره در دی ماه بر پله 22 قرار می گیرد. همچنین در هر روز از هفته آخر شهریور سایه ی لبه ی بام، در ظهر به ترتیب بر هفت پله آخر پلکان می تابد.

        

وبدین ترتیب نویسنده ی کتاب نتیجه می گیرد که این بنا برای نوشتن تقویم و یا یافتن اول هر ماه شمسی به طور دقیق، بکار می رفته است، و این نشان از دانش نجوم ریاضی نزد ایرانیان باستان دارد.

در مقاله ی بعدی، با توجه به مقاله ی دکتر ریاضی، به نقد و بررسی این نظریه خواهیم پرداخت.

منبع:

ریاضی، نعمت الله؛ تنها، مرضیه، «بررسی کاربرد نجومی بنای کعبه ی زرتشت»، کنفرانس فیزیک ایران، 1384

مرادی غیاث آبادی، رضا، رصدخانه خورشیدی نقش رستم، 1378

تألیف:

ا.م.گمینی