رویت هلال از منظر فقهی
با وجود امكانات و ابزار جدید چرا باز هم در رویت هلال مشكل وجود دارد؟ این سوالی است كه مكرر از سوی مردم پرسیده می‌شود.
اما چه عواملی در رویت هلال تاثیر دارند؟
ماه قمری یك بار گردش كره ماه به دور زمین و سال قمری، 12 بار گردش به دور زمین است.
بر اساس روایت صوموا لرویته و افطروا لرویته (... با رویت هلال روزه بگیرید و با رویت هلال افطار (فطر) كنید ...) كه از معصومین (ع) رسیده است غالب فقهای عظام معیار شروع ماه‌های قمری را بر رویت هلال یا هلال قابل رویت یا رویت‌پذیر بودن آن قرار داده‌اند.
البته دلایل و مباحث تخصصی در حوزه علم فقه و اصول، برای بیان علت و دلیل معیار‌های آغاز ماه قمری از حوصله این مقاله و مخاطبان آن خارج است. در اینجا صرفا به نتایج این مباحث و معیار‌ها اشاره خواهد شد. امكان رویت هلال در غروب روز بیست و نهم ماه قمری ملاك است والا اگر در این روز هلال رویت نشود یا قابل رویت نباشد؛ روز سی‌ام، روز آخر ماه است. چه در غروب آن هلال رویت شود یا نه. به هرحال هر ماه قمری، یا 29 روز است یا 30 روز نه بیشتر و نه كمتر. البته ملاك قوانین و احكام شرعی مناطقی از كره زمین است كه شب و روز در تمام سال به صورت طبیعی وجود داشته باشد. در مناطق قطبی كه شب و روز با دیگر مناطق زمین متفاوت وظیفه مكلفین عمل به نزدیك‌ترین افق طبیعی است.
مهمترین عامل تعیین‌كننده در رویت هلال و آغاز ماه‌های قمری، افق است. هر نقطه‌ای روی كره زمین افق مخصوص به خودش را دارد. كه تسامحا می‌شود برای هر شهری افق مخصوص در نظر گرفت. البته برای تعیین افق آن شهر هم الزاما یك نقطه از آن شهر را انتخاب می‌كنند.
براین اساس معیار متخصصین دینی و فقهای عظام در رویت هلال براساس افق مشخص می‌شود.
برخی از مراجع و فقها رویت هلال را در هر افق مخصوص همان افق و مناطق مشترك با آن، قابل اثبات می‌دانند و یعنی اگر هلال در منطقه‌ای رویت شد فقط برای همان منطقه و مناطق نزدیك به آن قابل قبول است. برخی دیگر از مراجع هلال را در هر نقطه‌ای از كره زمین كه رویت شود قابل اثبات برای تمام نقاط كره زمین می‌دانند. برخی از مراجع كه معیار اخیر را پذیرفته‌اند مشترك بودن در جزیی از شب با منطقه رویت را نیز شرط نموده‌اند.
در این خصوص راه‌های اثبات رویت هلال فقط دیدن آن نیست؛ اگر خبر دیدن شدن هلال در غروب روز بیست و نهم به طور فراگیر منتشر شود به طوری كه در اصطلاع شیاع حاصل شود؛ برای كسانی هم كه هلال را ندیده‌اند قابل پذیرش است. همچنین اگر فقط دو نفر مرد عادل شهادت دهند كه هلال را دیده‌اند برای كسی كه هلال را ندیده است قابل پذیرش است.
برخی از مجتهدین، حكم حاكم (مجتهد جامع‌الشرایط) را نیز برای پدیرش دیده شدن هلال كافی می‌دانند، هرچند كه حاكم شخصا ندیده باشد و از راه‌های دیگر برایش یقین به رویت هلال حاصل شده باشد.
البته عده‌ای از مراجع به دلیل برخی اشتباهات تقویمی كه در گذشته از سوی تقویم‌نویسان رخ داده است؛ به طور مطلق این مورد را قبول ندارند.
آنچه بر گستردگی معیار‌ها و ملاك‌های در رویت هلال اضافه می‌كند تقسیم‌بندی تمامی موارد بالا به رویت با چشم مسلح و غیر مسلح است. در تمامی‌گروه‌های فوق، فقهایی هستند كه دیدن هلال با چشم مسلح را برای اثبات اول ماه كافی می‌دانند چه این رویت با تلسكوپ باشد یا با دوربین و برخی نیز هستند كه مطلقا رویت با ابزار را قبول ندارند. با توجه به تمامی‌آنچه گفته شد و گفته نشد تقریبا به ازای تمامی‌مراجع عظام حفظهم الله تعالی، ملاك و معیار در رویت هلال وجود دارد.
این گستردگی آرا در دیگر موضوعات فقهی هم وجود دارد و شاید در موردی مثل حج بسیار گسترده‌تر از رویت هلال باشد اما در مورد هلال چون یك موضوع عمومی‌و فراگیر است به نظر موضوع مهم‌تر جلوه می‌نماید. باید توجه داشت به غیر از مورد پذیرش رویت در یك نقطه برای كل كره زمین، آنچه در صورت پذیرش هریك از معیار‌های بالا ایجاد می‌شود؛ موجب آغاز هرماه قمری در دو روز مختلف برای نقاط مختلف كره زمین است. نكته دیگری كه جا دارد در این جا به آن اشاره كرد تشكیل گروه‌های رصدی آموزش دیده توسط دفاتر برخی مراجع بزرگوار است.
این موضوع به خصوص در سال‌های اخیر موجب شده تا موضوع رویت هلال با دقت بیشتری مورد توجه قرار گیرد.
مگر اینكه برخی از متخصصین و فقها و مجتهدین از نظرات خود دست بردارند كه این نیز از لحاظ شرعی و حتی عرفی قابل قبول نیست.
سید رضا قلمكاریان اصفهانی
تنظیم برای تبیان:مجید نقدی گروه حوزه علمیه
