پس گرفتن انعام و صله

اولین چیزی که دل‏های مردم را نسبت به امیرمسعود سرد کرد، پس گرفتن انعام‏ها و صله‏هایی بود که در زمان امیرمحمد به بعضی از درباریان داده بودند. این کار به تدبیر بوسهل زوزنی و دیگران صورت گرفت. به این ترتیب که بوسهل در نهان با امیرمسعود صحبت کرد و او را وسوسه کرد که مال‏ها و صله‏هایی که برادرت امیرمحمد به بعضی داده، پس بگیریم و به خزانه سلطانی واریز کنیم که این مال‏ها بیشتر از هفتاد- هشتاد هزارهزار درم است که به ترکان و تازیکان و لشکریان و درباریان داده شده است.

امیرمسعود از این حرف خوشش آمد و پرسید: «چگونه این کار صورت گیرد؟»

بوسهل گفت: «اینها به دست خود، این مال‏ها و صله‏ها را پس نمی‏دهند؛ باید که سلطان فرمان دهد و از خزانه‏دار بخواهد که نسخه‏ای از اسامی و مقدار این مال‏ها که به هر کس داده شده، بنویسند و به دیوان دهند، تا یک یک آنها را بخواهند و مال‏ها را از آنها پس بگیرند.»

امیر گفت: «نیک است!»

بعد خواجه احمد را خواست و از این موضوع با او گفتگو کرد.

خواجه گفت: «هر چه سلطان فرماید، همان باید کرد؛ اما آیا در در این موضوع نیک اندیشیده‏اید؟»

امیر گفت: «اندیشیده‏ام و کاری درست و به جاست و مال زیادی است که به خزانه برمی‏گردد و صرف لشکر و حشم می‏شود.»

خواجه احمد گفت: «پس اجازه بدهید، بنده هم فکر می‏کنم؛ آنگاه آنچه درست است انجام دهیم که از قدیم گفته‏اند، بی‏اندیشه کاری کردن درست نباشد.»

امیر گفت: «درست است.»

مجلس تمام شده و هر کس پی کار خود رفت. آن روز و آن شب خواجه احمد در این باره فکر می‏کرد. هر چه زیادتر اندیشید، کار را سخت‏تر و تاریک‏تر دید. او از آن دسته مردان روزگار دیده و سرد و گرم چشیده بود که عاقبت این کار را به خوبی می‏دید و می‏دانست که چه زیان‏ها دارد.

روز دیگر، چون خدمت امیر رسید، امیر رو به خواجه احمد گفت: «درباره موضوع روز قبل چه اندیشه کردی؟»

خواجه احمد گفت: «وقتی به دیوان‏خانه رفتم، به شما پیغام خواهم داد.»

امیر گفت: «خوب است!»

خواجه به دیوان‏خانه رفت و بونصر مشکان را بخواند و به او گفت: «ای بونصر! خبرداری که این بوسهل چه کرده است؟»

بونصر گفت: «خبر ندارم.»

خواجه گفت: «امیر را وسوسه کرده‏اند که آنچه برادرش در دوره سلطانی‏اش به درباریان بخشیده، همه را پس بگیرند. از لشکریان و درباریان و شعرا و بوق‏زن و طبل‏زن و ملیجک و...

امیر، در این باره با من سخن گفته و نظر مرا پرسیده است. این کار در نظر من، کاری ناپسند و زشت است و جز بدنامی چیزی ندارد. من هنوز نظر خود را به امیر نگفته‏‏ام؛ ولی می‏دانم که امیر، خیلی دلش می‏خواهد که این کار صورت بگیرد و فکر می‏کند که مال زیادی بشود. حال تو چه می‏گویی؟»

بونصر مشکان گفت: «خواجه بزرگ، استاد همه ماست و آنچه صلاح بدانید، بهترین است. نظر من، نظر شماست. تا به حال کسی نخوانده و نشنیده که در هیچ جای دنیا و در هیچ دوره‏ای چنین کاری بکنند. از شاهان قدیم تا به حال، از عرب و عجم و ترک و غیره کسی چنین کاری نکرده. خلفا و امیران چنین کاری نکرده‏اند. این کارها به حال امیر سودی ندارد. من که بونصرم، چنین روزی را پیش‏بینی می‏کردم و همه آنچه امیرمحمد به من داده است، همه دست نخورده باقی مانده است. از زر و سیم و پارچه و جامه و دستار، همه را به خزانه سلطان باز می‏گردانم تا آبرویم نرود؛ اما بسیار کسان، این چیزها را ندارند و نمی‏توانند تاوان پس بدهند. در این کار دردسر زیادی است و نمی‏دانم عاقبت آنچه خواهد شد که می‏ترسم امیر بدنام و شرمگین شود.»

خواجه احمد گفت: «باید نزد امیر بروی و از طرف من به امیر پیغام بدهی و زشتی این کار را بازگویی تا فردا روزی که زشتی آن مشخص شد و امیر پشیمان گشت ما خجل نباشیم و مدیون نشویم و نگویند که کسی به ما نگفت که این کار زشت است.»

بونصر نزد امیر رفت و پیغام خواجه احمد را به امیر گفت؛ «اما سودی نداشت؛ چرا که قبلاً فکر و اندیشه امیر را به راه دیگری کشانده بودند. امیر گفت: «آنچه لازم است، امر کنم.»

بونصر به دیوان خانه برگشت و آنچه بین او و امیر گذشته بود، به خواجه بزرگ باز گفت.

همان روز، بونصر مشکان، کسی را به خزانه فرستاد و از خزانه‏دار خواست تا آنچه در روزگار امیرمحمد به او داده بودند، از زر و سیم و جامه و پارچه، نسخه‏ای تهیه کنند و برای او فرستند.

خزانه‏‏دار نسخه‏ای آماده کرد و فرستاد. بونصر هم همه آنها را به خزانه پس فرستاد و از آنها رسید گرفت تا سندی داشته باشد.

این خبر به گوش امیرمسعود رسید، خوشش آمد. زیرا قبلاً بوسهل زوزنی و دیگران گفته بودند که همه، این کار را می‏کنند. در این دو- سه روز، بونصر مستوفی و خزانه‏دار و دبیر را مسئول کردند تا نسخه‏ای از صله‏ها و مال‏هایی که به هر کس داده شده، در آورند و آماده سازند و به اعیان و بزرگان بدهند. نسخه‏های زیادی آماده شد. امیر آنها را دید و به بوسهل زوزنی داد و گفت: «ما به شکار می‏رویم، شاید بیست روزی شکارگاه باشیم. چون ما حرکت کردیم، بگویید تا نسخه‏ها را به دست صاحبانشان برسانند، تا مال‏ها را پس بفرستند.»

بوسهل گفت: «چنین کنیم.»

آن روز، جمع، اول ماه رجب، بعد از نماز، امیر به طرف شکارگاه حرکت کرد، همراه او ملازمان و غلامان و نگهبانان نیز برفتند. خواجه بزرگ و دیگر درباریان در غزنین ماندند. بعد از رفتن امیر به شکار، نسخه‏ها را فرستادند و گفتگویی در بین مردم بلند شد که این چه کار زشتی است؟! همه پیش خواجه بزرگ می‏رفتند و گله و شکایت می‏کردند. جواب خواجه این بود که: «کار سلطان است، مرا در این کار تقصیری نیست.»

و هر کس از درباریان که با امیر حرف می‏زد، امیر جواب می‏گفت: «کار خواجه است و من دخالتی ندارم.»

و طوری رفتار می‏کرد که گویا اصلاً خبر ندارد.

سرانجام آنچه فکر می‏کردند، نشد و بسیاری از مال‏ها که داده بودند، خرج شده و از بین رفته بودند و صاحبانشان توان بازپس دادن نداشتند. به یکباره دل‏ها بر امیرمسعود سرد شده و از او دلگیر شدند و آن هواخواهی‏ها از بین رفت. نام بوسهل بر زبان‏ها افتاد که همه این کار را تقصیر او می‏دانستند و او بدنام شد و پشیمان؛ اما پشیمانی دیگر سودی نداشت. در مثل گفته‏اند که: «اول اندازه بگیر، بعد ببر و بدوز.»

اما بوسهل اول بریده و بعد اندازه گرفته بود.

حکایت های شیرین تاریخ بیهقی

تنظیم:بخش کودک و نوجوان

*************************************