بازخوانی تاریخ لباس روحانیت

لباس روحانيت يك نماد است و تمام بهره‏هايى كه از نمادها به دست مى‏آيد از اين لباس هم انتظار مى‏رود. اين نماد وابسته به يك ايده و رسالت و فرهنگ است كه با آغاز تاريخ انسان آغاز شده و به سابقة همة پيامبران الهى ديرينه دارد.

لباس چرا؟

يكى از وجوه امتياز انسان بر ساير حيوانات، لباس اوست. لباس پوشيدن از ويژگى‏ها و شؤون اختصاصى انسان هاست و پديده‏اى است كه تقريباً به اندازة طول تاريخ بشر سابقه و به قدر پهنة جغرافياى امروزين زمين، گسترش دارد. اين حكم همه اقوام و ملل و فرهنگ‏ها را در كل تاريخ در بر مى‏گيرد. در تعاليم اديان مختلف، به ويژه آيات و روايات اسلامى، آموزش‏هاى فراوانى نسبت به ضرورت حفظ پوشش، كيفيت انتخاب لباس، جنس، رنگ، طرح، اندازه و احكام لباس پوشيدن و نيز لباس اختصاصى زن و مرد و برخى ديگر از اقشار اجتماعى بيان شده است (1)

از مجموع تحقيقاتى كه به عمل آمده مسلم شده كه لباس دست كم پاسخگوى سه نياز آدمى است: يكى اينكه او را از سرما و گرما و برف و باران حفظ مى‏كند؛ ديگر اينكه در جهت حفظ عفت و شرم به او كمك مى‏كند و بالاخره به او آراستگى و زيبايى و وقار مى‏بخشد. لباس آدمى را مى‏توان از يك لحاظ به مسكن او تشبيه كرد درست است كه انسان در ابتدا براى محفوظ ماندن از سرما و گرما و نيز حمله و هجوم حيوانات به ساختن خانه مى‏پردازد، اما علاوه بر اين منظور، خانه مأمن و مأوايى است براى او، تا خود، اموال و احوال اختصاصى‏اش را در چارديوارى آن سامان بخشد و گذشته از اينها خانة هر كس فضايى است كه او مى‏تواند ذوق و سليقة خود را، در حد امكانات خويش در آن اعمال كند و غريزة زيبايى پسندى‏اش را ارضا نمايد. لباس را نيز مى‏توان به تعبيرى «خانه» و درست‏تر بگوييم «خانة اول» هر كس دانست. لباس، خانة اختصاصى‏تر انسان است، چون هر فرد نخست در لباس خود سكونت دارد و بعد در خانه‏اش و از اين قرار است كه مى‏توان گفت، همة ما به جهت لباسى كه بر تن داريم خانه به دوشيم.

منشأ اصلى پيدايش لباس، چنان كه گفتيم نياز به محفوظ ماندن، عفيف ماندن و زيبا بودن است، اما اشتباه است اگر تصور كنيم كه مى‏توانيم اين همه اختلاف و تنوع را كه در لباس افراد جوامع مختلف و در دوران‏هاى مختلف ديده مى‏شود، تنها با در نظر گرفتن اين سه اصل توجيه كنيم. اگر به گروه‏هاى گوناگون اجتماعى نظر افكنيم، مى‏بينيم كه لباس زنان، مردان و كودكان با يكديگر متفاوت است. پوشش روستاييان با شهرنشينان فرق دارد. در شهر نيز زنان خانه‏دار، لباسى متفاوت با لباس زنان كارمند به تن مى‏كنند و اصناف و صاحبان حرفه‏هاى گوناگون نيز به تناسب كار خويش، لباسى خاص دارند. طبقات مختلف اجتماع نيز بسته به وضع اقتصادى و درآمد خود لباس‏هاى گوناگون مى‏پوشند و شرايط اقليمى هر منطقه نيز بر نوع لباس مردم آن تأثير مى‏گذارد. معمولاً مذاهب هم دربارة نوع لباس، دستوراتى دارند، چنان كه در اسلام نيز دربارة پوشش تن، قواعد و دستوراتى وجود دارد و اصطلاح «حجاب» در جامعة امروز ما گوياى همين نوع پوشش اسلامى است.(2)

پيشينة تمايز لباس

بازيابى تاريخ لباس روحانيت نيازمند پژوهش گسترده‏اى است و اين مختصر گنجايش آن تفصيل را ندارد. اما بررسى سريع كتب تاريخ نيز به سهولت بر ما آشكار مى‏گرداند كه در گذشتة حيات بشر، اصناف مختلف اجتماعى - از جمله روحانيان، علما، فقها، قاضيان و خطيبان - در فرق مختلف و اديان گوناگون لباس‏هاى متفاوت داشته‏اند. گرچه اين لباس‏ها در امتداد تاريخ مرتب تغيير كرده و به شكل‏هاى گوناگون درآمده‏است. به اين گزارش‏هاى تاريخى توجه كنيد:

در اواخر قرن دوم قاضيان بايد طويله كه نوعى كلاه بلند (قلنسوه) بود بر سر مى‏گذاشتند و عمامة سياهى نيز به دور آن مى‏بستند و جامه و عباى سياه مى‏پوشيدند و طيلسانى بر آن كلاه مى‏انداختند. طيلسان در ابتدا پارچه‏اى بود كه بر سر يا بر روى كلاه و به ويژه روى عمامه مى‏انداختند و ادامة آن تا روى شانه‏ها و كتف‏ها را نيز مى‏گرفت. كم‏كم و به مرور زمان بلندتر شد و خود به صورت لباسى درآمد كه تا حدود زانوان ادامه داشت و با وجودى كه آستين نداشت اما روى دست‏ها را تا نيمه مى‏پوشانيد. اين پوشش مخصوص قضات و به ويژه فقها شد.

لباس فقها را ابويوسف، قاضى زمان هارون‏الرشيد ترتيب داده بود. البته كم‏كم پوشيدن جبة نيمه بلند و گشاد و سبزرنگ كه حاشيه‏دوزى شده بود در ميان فقها و علما مرسوم شد.(3)

فلاسفه و اهل حكمت، لباس ويژه‏اى داشتند كه به «جامه بخارايى» مشهور بود. اين جامه ميان فقيهان و محدثان مرسوم نبود. سخنوران و واعظان نيز به هيأت ويژه‏اى كلاه خمره‏اى بر سر مى‏نهاده و دستار مى‏بستند. لباس كاتبان «دراعه» نام داشت. دراعه جامه‏اى بود داراى آستين‏هاى گشاد كه در آن نوشت‏افزار و لوازم مورد نياز كتابت را قرار مى‏دادند.

اطلاعاتى كه در مورد علماى عصر سامانى در منابع و مآخذ درج شده‏است قدرى بيشتر و واضح‏تر است. ابوالمظفر محمد بن ابراهيم برغشى وزير سامانيان بعدها كه از كار وزارت كناره گرفت و به كسب علم و معرفت پرداخت (حوالى 400 هجرى) دراعه سپيدى به تن مى‏كرد. در زمستان دراعه را بر روى ديگر لباس‏هايشان مى‏پوشيدند و سپس عمامه را بر سر خود مى‏نهادند. اين لباس تعداد بسيارى از علما و فقها به ويژه در شهرهاى خراسان بود. اينان همچنين معمولاً دستار بزرگى بر سر خود مى‏گذاردند و تحت‏الحنك نيز مى‏انداختند يعنى قسمتى از دنبالة عمامه خود را باز مى‏كردند و از زير چانه مى‏گذراندند و آن را بر روى شانه و سينة خود رها مى‏كردند.(4)

بر اساس نقل تاريخ احمد بن حنبل به دليل امتناع از پوشيدن لباس سياه دوران معتصم و پاى‏فشارى بر حفظ لباس سبز خود مؤاخذه شد. اين موضوع به خوبى نشان از اهميت لباس در نظر آنان دارد.

نقاشى‏ها و تصاوير به جاى مانده از ايام گذشته نيز شواهد گويايى از اختلاف لباس اقشار مختلف، ارائه مى‏دهد.

تصويرى از كتاب مقامات حريرى عالمى را در مسجد و در بالاى منبر در حال وعظ و پاسخ گفتن به پرسش‏هاى مردم نشان مى‏دهد وى عمامه خود را طورى بسته كه ادامة عمامه از روى سر به طرف عقب رفته و آويزان است. كتاب آثار الباقية بيرونى نيز عالمى را بالاى منبر و در حال وعظ و تدريس نشان مى‏دهد عمامة سفيد او نسبتاً بزرگ پيچيده شده‏است. (5)

ابن سينا دانشمند نامدار قرن جهارم و پنجم نيز به سبك رايج ميان فقها، لباس روحانيت مى‏پوشيد و تحت‏الحنك مى‏بست.

اين گزارش‏ها و گزارش‏هاى فراوان ديگرى كه در اسناد تاريخى ثبت شده، به خوبى نشان مى‏دهد كه از ديرزمان در مسئله لباس ميان اصناف مختلف تمايز وجود داشته‏است و اين امر، اختصاص به عصر حاضر ندارد.(6)

لباس روحانيت

لباس روحانيت يك نماد است، نمادى از يك صنف و نشانى از يك نهاد كه رسالتى بزرگ بر دوش دارد. اين نهاد براى انجام آن رسالت بايد از بهترين ابزارها بهره گيرد تا روزبه‏روز بر سرعت و كيفيت عمل او افزوده و موفقيت او در پيشبرد اهدافش بيشتر شود. «نماد» يكى از آن ابزارها است، لباس روحانيت يك نماد است و تمام بهره‏هايى كه از نمادها به دست مى‏آيد از اين لباس هم انتظار مى‏رود. اين نماد وابسته به يك ايده و رسالت و فرهنگ است كه با آغاز تاريخ انسان آغاز شده و به سابقة همة پيامبران الهى ديرينه دارد.

اگر از لباس روحانيت به عنوان لباس پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله و امام صادق‏عليه السلام ياد مى‏شود به اين معنى نيست كه رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله و امام صادق‏عليه السلام همين عمامه و عبا و قبا را با سبك امروزين آن در برداشته‏اند. اين سخن بيان وابستگى اين نماد به اسلام و تشيع است و پيوند آن با نبوت و امامت. و به همين جهت بزرگداشت اين لباس نيز تعظيم يكى از شعائر الهى به شمار مى‏رود.

تهیه و تنظیم حسن رضایی گروه حوزه علمیه

--------------------------------------------------------------------------------