ترنج و سیب لب بر لب نهاده

ادب غنایی  و وصف

قسمت اول ، قسمت دوم ، قسمت سوم ، قسمت چهارم ، قسمت پنجم:

یکی از مضامین اصلی ادب غنایی توصیف طبیعت است که همواره کنار مضمون اصلی شعر غنایی دیده می‏شود، به نحوی که شعر غنایی را می‏توان شعر توصیفی هم خواند، چنان‏که به شعر حماسی، روایی (نقلی) می‏گویند و غمنامه و شادی نامه را دراماتیک یعنی نمایشی می‏خوانند (حتی اگر به صحنه نیاید) و لذا در آن بیشتر با عمل مواجهیم. در شعر توصیفی با حرف از زبان یک نفر روبرو هستیم. اما در شعر حماسی هم عمل است و هم حرف، اما اعمال روایت می‏شود.

منشا وصف طبیعت در اشعار غنایی احساس  از دست دادگی باغ بهشت و روزگاران خوش گذشته است. چنان‏که گفتیم ادب غنایی با شهرنشینی و حضارت و به وجود آمدن روابط بین انسان‏ها مربوط است و لذا شاعر گاهی ناخود آگاه به بن مایه «آن روزها رفتند» پناه می‏برد و بدین وسیله احساسات و عواطف خود را بیان می‏کند:

1. آن روزها رفتند
2. آن روزها‏ی خوب
3. آن روزهای سالم سرشار
4. آن آسمان‏های پر از پولک
5. آن شاخساران پر از گیلاس
6. آن خانه‏های تکیه داده در حفاظ سبز پیچک‏ها به یکدیگر
7. آن بام‏های بادبادک‏ها بازی‏گوش
8. آن کوچه‏های گیج از عطر آفاقی‏ها
9. فروغ فرخزاد

در شعر سنّتی ما گاهی طبیعت، معشوق را محاکات می‏کند:

  فرخی سیستانی

حافظ

همین وجوب وصف است که نظامی می‏گوید باعث شده بود تا کسی لیلی و مجنون را منظوم نکند زیرا داستان در محیطی خشک و تنگ می‏گذشت و در آن از باغ و بزم و رود سخنی نبود و نزدیک بود که خود نظامی هم به این علّت که مجال وصف نیست از سرودن لیلی و مجنون طفره رود:

لیلی و مجنون

شعر فارسی از نظر توصیف- بهار، باغ، صبح، شب، ستارگان و ماه و خورشید، پرندگان، گیاهان، دشت‏ها و صحراها، مجلس بزم، و باده خواری، ادوات موسیقی- بسیار متنوع و غنی است. و آنجا‏ها که این توصیفات با زبان ادبی- تشبیه و استعاره که قلم‏ موی نقاشی در شعر هستند- به دست شاعری استاد صورت گرفته باشد، حیرت انگیز می‏شود. دریغا که امروزه حجاب زبان مانع آن شده است تا این تابلوهای بدیع در معرض دید قرار گیرد.

ذیلاً ابیاتی از نظامی در وصف مجلس بزم خسرو نقل می‏شود. توصیف آتش در این ابیات در حدّ اعجاز است:

خسرو و شیرین، چاپ استاد دستگردی ص98- 95

سیروس شمیسا - از کتاب انواع ادبی