خطر نابودی ماهی کور ایرانی
افرادی که با قطار به سمت اندیمشک سفر میکنند شاید خبر نداشته باشند که در نزدیکی آنها غارنشین کوری در زیر زمین برای زنده ماندن و حفظ بقای نسل خود با ناآگاهی انسانهای به ظاهر متمدن مبارزه می کند. در نزدیکی ایستگاه تنگ هفت لرستان روستایی به نام لَوَن واقع شده که در حوالی آن اثری طبیعی و ملی به نام غار ماهی کور در پایة کوهی جای گرفته است. این غار محل زندگی یکی از کمیاب ترین ماهیهای جهان به نام ماهی کور ایرانی است. نام علمی این ماهی Iranocypris typhlops است. نامهای علمی از زبان لاتین الهام گرفته شده است و از لحاظ ریشهیابی نام علمی این ماهی تشکیل شده است از Iran به دلیل اینکه در کشور ایران شناسایی شد، Cypris در زبان لاتین و جانورشناسی به ماهی کپورها اطلاق میشود و این ماهی از نظر ردهبندی در گروه کپور ماهیان قرار دارد و typhlops به معنای نابینا است و به طور کلی اگر بخواهیم نام علمی این ماهی را به فارسی برگردانیم، ماهی کپور کور ایرانی خوانده میشود.
این ماهی دارای بدنی فشرده و سری تخت است. 2جفت سبیل در گوشههای دهان دارد. هیچ آثاری از چشم در آن دیده نمیشود و به همین دلیل فاقد قدرت بینایی است و تنها از طریق سبیلهای حسی اطراف دهان و خط جانبی موجود بر دو طرف شکم قادر به درک حسی پیرامون خود است.
بدن این ماهی برهنه و فاقد فلس است به جز اینکه ردیفی از فلسهای کوچک در قاعدة بالههای پشتی و در برخی نمونهها تعداد اندکی فلس بر روی پهلوها دارند. ماهی کور دارای دندانهای بزرگ و مخروطی است. ماهی کور غارزی در کل فاقد رنگ است و تنها در برخی نمونهها آثار مایل به صورتی یا قرمز کمرنگ مشاهده میشود. کمرنگی با بیرنگی این ماهی به قدری است که رگهای خونی از زیر پوست دیده میشود. نمونههای موجود در محلولهای نگهدارنده مانند الکل و فرمالین که در موزه نگهداری میشود به سفید مایل به زرد تغییر رنگ میدهند.
حداکثر اندازه در نمونههای بدست آمده تا 55میلیمتر گزارش شده است. گونة ماهی کور ایرانی تاکنون تنها از غار ماهی کور در تنگ هفت لرستان در ایران یافت شده است.
زیستگاه این ماهی در آبهای زیرزمینی است. در غار ماهی کور به دلیل اینکه دهانة این غار به سطح آبهای زیرزمینی اتصال دارد، این امکان را به وجود آورده که ماهی کور در طول شبها به نزدیکی سطح آب در دهانة غار میآید. این ماهی تنها روزهای گرم سال در نزدیکی آبهای سطحی زمین دیده میشود. دمای آب محل زندگی این ماهی از 5 تا 28 درجه سانتیگراد متغیر است. غیر از جلبکهایی که در کنارة صخرههای آبی در سطح زمین میروید، وجود هیچگونه گیاهی در نهرهای زیرزمینی تأیید نشده است. اینکه ماهی کور از چه تغذیه میکند تاکنون به طور دقیق شناخته نشده است ولی احتمال این میرود از نوعی آرتیما تغذیه کند که در آبهای زیرزمینی یافت میشود. عمر این ماهی در طبیعت مشخص نیست ولی در محیط اکواریوم حدود 18 تا 24 ماه عمر میکند. همچنین تولید مثل این ماهی نیز ناشناخته باقی مانده است.
ماهی کور ارزش خوراکی و صنعتی برای انسان ندارد ولی نقش آن در چرخة زیستی و محیط زیست بسیار حیاتی است. این ماهی در پایداری سفرههای آب زیرزمینی نقش ارزندهای را بازی میکند. همانطور که در قبل گفته شد ماهی کور دارای خط جانبی در ناحیه پهلویی بدن است که به وسیلة آن قادر است تلاطم و جابجایی آب را حتی به صورت جزیی حس کند. این خط جانبی متشکل از سلولهای حسی ویژهای است.
چگونگی کشف غار لون
داستان کشف این غار و دو گونه ماهی مورد نظر در آن به نوبه خود شنیدنی است. در سال 1308 که پروژه راه آهن سراسری تهران - جنوب، در منطقه پاپی لرستان در حال اجرا بود، دو نفر طبیعی دان دانمارکی که به همراه مجریان پروژ ه به منطقه آمده بودند، پس از بررسی در مورد سر شاخه رود سیرم و جویبار کای رود به یک حفره آبی در نزدیکی روستای « لون» می رسند و در آنجا با یک نوع ماهی کور مواجه می شوند. آن ها چند نمونه ازاین نوع ماهی را به کشورشان انتقال می دهند و به نام ماهی کور« ایرانو سیپریس » به ثبت می رسانند، اما ظاهرا از افشای محل کشف ماهی ها خودداری میکنند. در حدود 22سال بعد، یعنی در سال 1330یک محقق جوان انگلیسی به نام آنتونی جان اسمیت به دنبال کشف محل ماهی کور به ایران و به شهر کرمان سفر می کند، اما پس از سه ماه تحقیق با دست خالی به انگلیس باز می گردد. 26 سال بعد متوجه می شود که ماهی مورد نظرش نه در قتات های کرمان بلکه در کوه های زاگرس وجود دارد و بر این اساس در سال 1356 به دنبال رد پای دانمارکی ها به منطقه پاپی لرستان سفر می کند و موفق به کشف محل ماهی کور می شود و چند نمونه از آن ها راباخود به انگلیس می برد.
در میان ماهیانی که اسمیت در سفر دوم خود به انگلیس برده است، یک نمونه نظیر همان نوعی است که قبلا دانمارکی ها کشف کرده و به نام ایرانو سپریس به ثبت رسانده اند. اما نمونه دوم از یک گونه دیگر است که توسط اسمیت کشف شده، بنا بر این با نام وی و تحت عنوان « پاراچوبیتس اسمیتی » به ثبت می رسد.
اسمیت چند سال بعد و برای بار سوم ولی این بار با یک تیم غواصی زبده به ایران می آید و در داخل حوضچه درون غار به کاوش بیشتری می پردازد و موفق به یافتن تعدادی ماهی کور دیگر می شود. نکته این که ظاهرا آقای اسمیت نیز هیچ نشانی از محل این غار به دست نداده و تنها در کتابی که بعدا تحت عنوان « بازگشت ماهی کور سفید » تالیف می کند، به ذکر این مطلب که این غار در کوه های زاگرس قرار دارد اکتفا کرده است و به نظر می رسد کشف دوباره این غار توسط محققان ایرانی و از روی مشخصاتی بوده که از این ماهی ها در دست داشته اند و دانسته اند که غار حاضر همان غاری است که قبلا دانمارکی ها و آقای اسمیت کشف کرده اند.
خطر انقراض
ماهی کور غارزی در ناحیهای دورافتاده قرار گرفته است و از نظر دسترسی بسیار مشکل است و این امتیازی برای این ماهی به شمار میآمد ولی برخی افراد این دردسر را میپذیرند که خود را به دهنة غار رسانده و ماهیهایی که به سطح آب میآیند را صید کنند به این جهت که در اکواریوم نگهداری کنند و برخی نیز آنها را به قیمتهای بالا خرید و فروش میکنند.
به دلیل دورافتاده بودن این غار ماهی کور از ایستگاه تنگهفت و به این دلیل که در آن ناحیه هیچ جادة شوسه و اتومبیلرو غیر از خط آهن وجود ندارد، به کارگیری نیروی حفاظتی از جانب سازمان محیط زیست بسیار مشکل است. در حال حاضر تنها یک محیطبان در ایستگاه تنگهفت مستقر شده که فاقد هیچگونه امکانات گشتزنی و مراقبتی است. به طوری که اگر این محیطبان بخواهد هر روز در یک نوبت این غار را بازبینی کند مجبور است از تونلهای طولانی در مسیر راه آهن و مسیرهای صعب العبور تردد کند در حالی که این شخص حتی یک موتورسیکلت هم در اختیار ندارد. غارماهی کور به لحاظ اینکه دارای نادرترین گونه جهانی و به عنوان اثر ملی و طبیعی است نیاز به مراقبتهای اساسی دارد. چه بسا نابودی این ماهی کمیاب و منحصر به فرد، لطمه بزرگی را به طبیعت وارد میسازد که به هیچوجه قابل جبران نیست.
گردآوری: محسن مرادی