"رسانه، شعور عامه، دو بال برای پرواز"

بحث از ارتباطات و رسانه ها به طور فزاینده در حال پیچیده شدن است. در روزگار فعلی، خصوصا در دهه اخیر می توان گفت روزی نیست که سخن از رسانه ها مطرح نشود.

به قول یک مقام سیاسی :"قدرت از نوک قلم گردانندگان رسانه ها یا نویسندگان مطبوعات تراوش می کند."

شاید در نگاه اول این عبارت تا حد زیادی شاعرانه و اغراق آمیز به نظر رسد اما با بررسی و دقت در بعد زمانی و مکانی مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می توان به این قدرت زائد الوصف آگاه شد.

آری! نکته تمرکز این نوشتار بر مبحث قدرت رسانه استوار می باشد. اینکه قدرت رسانه ای در شرایطی خاص می تواند موجبات دگرگونی و تغییر باشد. اما مسلما قدرت رسانه هر اندازه که باشد با توانایی قدرت تعقل و اندیشه در انسان نمی تواند برابری کند. پس چه اتفاقی می افتد که تعقل انسانی یکسره تسلیم قدرت رسانه ای می شود؟

ابتدا به تعریف قدرت می پردازیم .هر تعریفی که از قدرت  ارائه دهیم ، با در نظر گرفتن شیوه های اعمال آن، اهمیت خاصّ خود را نسبت به حوزه های مختلف دارد.

با این حال "برتراند راسل" فیلسوف انگلیسی، قدرت را ایجاد اثرات مورد نظر، تعریف می كند. او  می گوید: "قدرت به معنی كنترل بر رفتار است." ماكس وبر، جامعه شناس معروف آلمانی، قدرت را امكان تحمیل اراده خود بر رفتار دیگران تعریف كرده است.

با توجه به تعاریف فوق، باید قدرت را قابلیتی دانست كه در اعمال و رفتار، به منصة ظهور می رسد. باوری كه پیكره اصلی این نوشتار را از این پس، صورت بندی می كند، نقش وسایل ارتباط جمعی را در اعمال قدرت، بسیار بالا و تعیین كننده در نظر می گیرد و آن را در مواجهه با قدرت اراده و تعقل انسانها قرار می دهد.

همانطور که همه ما می دانیم، انسان امروزی با حجم گسترده و گسیخته‌ای از اطلاعات روبه رو است که سر چشمه آن نبوغ و اشتیاق او در پدید آوردن پدیده‌های جدید است.به نظر می رسد در بسیاری از مواقع، سیستم دفاعی انسان در برابر قدرت رسانه ای، دچار نوعی «ایدز فرهنگی» شده و در برابر سرطان اطلاعات، که تمام شئون زندگی او را فرا گرفته است، قادر به ارزیابی و گزینش اطلاعات نیست. برای حل این معضل راه حل هایی اندیشیده شده که مثلا نیل پستمن-نویسنده سرشناس آمریکایی-راه حل رهایی انسان از این بیماری را، حضور «فرا روایتی» بیان کرده که وی بتواند با متوسل شدن به آن زندگی خود را بازسازی کند و در گزینش و ارزشیابی اطلاعات از آن بهره گیرد. وی معتقد است که ما  «حس روایت» را در زندگی از دست داده ایم. حسی که همواره به انسان کمک می‌کرد تا بداند که با اطلاعات چه کند. افزایش اطلاعات به همراه کاهش توان تولید روایت که همچنین کاهش مرجعیت بنیان‌های اجتماعی مهمی چون مذهب، خانواده، مدرسه و احزاب را به همراه داشته است. چنین بنیان‌هایی عملکردی مانند فیلتر داشتند و مردم را در مقابل اطلاعات ناخواسته ایمن می‌ساختند.

نتیجه کاهش اقتدار در نظام مذهبی، احزاب سیاسی، نظام آموزشی و خانواده‌ها، به وجود آمدن مردمی فاقد «سیستم دفاعی در برابر اطلاعات» خواهد بود. در این مورد تشبیه جامعه به دچار شدن به ایدز فرهنگی، شاید احساس خوشایندی ایجاد نکند اما واقعیت های برساخته از حوادث اخیر در جامعه ما چنین چیزی را نشان می دهد.. ایدز یعنی چه؟ ایدز اختلال در سیستم دفاعی بدن می‌باشد. عملکرد زیستی سیستم دفاعی چیست؟ این سیستم بدن و ارگان‌های آن را در مقابل سلول‌های ناخواسته محافظت می‌کند. اگر سیستم دفاعی دچار مشکل شود، دیگر قادر به تخریب سلول‌های ناخواسته نیست و در نتیجه دچار سرطان می‌شویم. حال از این تشبیه چنین استفاده می‌شود که روایات و نظریات یک نهاد اجتماعی تا حدی شبیه به «سیستم دفاع در برابر اطلاعات» می‌باشند و به شما کمک می‌کنند تا با حذف اطلاعاتی که نیاز به عملکرد آنها ندارید، اطلاعات را سازمان دهی کنید. اما اگر این فیلترها را از دست بدهید، نخواهید دانست که چه چیزی مناسب و چه چیزی نامناسب است. بنابراین برای ما و شما در تشخیص اینکه چه چیزی معنا دار است، «اختلالی عمومی» به وجود خواهد آمد.

حال به آنچه در یک ماه گذشته برای جامعه و مردم ما رخ داد، بیاندیشیم. جامعه ما با یک رویداد سیاسی بسیار مهم مواجه بود و مردم ما در شرایطی قرار داشتند که می بایست رئیس جمهور آینده کشور را انتخاب می کردند. به دلیل قابلیتهای خاصی که در این دوره از انتخابات به وجود آمد، جامعه ما با پتانسیل های تازه ای روبرو شد که شاید پیش از این دیده نشده بود. به گونه ای که هر عملکردی خبر از وقوع حادثه ای جدید می داد.

در این میان ارتباط مردم و رسانه ها از حساسیت و اهمیت بسیار بالایی برخوردار بود. مردم با حجم وسیعی از اطلاعات که از طریق رسانه های ملی و فراملی به آنها دسترسی داشتند، مواجه بودند. به نحوی که ترافیک های سنگین در سایتهای اینترنتی گه گاه مانع از دسترسی به برخی از سایت ها می شد. عملکرد رسانه ها قبل و بعد از انتخابات، دگرگونی هایی را به دنبال داشت. تغییر شرایط موجود در جامعه از فضای شادمانی و هیجان به فضایی غمگین و مضطرب به همراه تشویش خاطر، تا حد زیادی متاثر از عملکرد رسانه ها بود.

در واقع می توان اینطور بیان کرد که رسانه ای همچون رسانه ملی در جامعه ما به دلیل ویژگیهای منحصر به فردی که دارد از شرایط خاصی برای نفوذ و الگو دهی به مخاطبان، برخوردار است. در بسیاری از موارد ، اطمینان مردم به رسانه ملی به وضوح تجربه شده و این موضوعی است که با مراجعه به تاریخچه ای نه چندان طولانی از آنچه بر جامعه ما گذشته-اعم از حوادث سیاسی، اجتماعی و انسانی- می توان به آن اذعان داشت.

اما زیستن در شرایطی با مختصات دنیای کنونی، نیازمند تئوریها و عملکردهای دقیق و ظریفی می باشد. چرا که بر همگان واضح است که کثرت وسایل ارتباط جمعی، افراد را با انبوهی از اطلاعات مواجه کرده که لحظه به لحظه در دسترس می باشند و اگر یکی از حیطه دسترسی خارج شود، بلافاصله جایگزین بهتر و کاملتری یافت می شود.

به این ترتیب در چنین شرایطی آن کس که از عملکردی هوشمندانه و به موقع، بهره می برد، گوی سبقت را از سایرین ربوده و به سرعت به سمت اهداف خویش حرکت می کند.

رسانه ملی می تواند با بهره گیری از سیاست های زیرکانه و شفاف، به گونه ای عمل کند که مخاطبین خویش را تحت هر شرایطی به دنبال خود بکشاند، تا با کوچکترین حادثه ای، همگان در جستجوی دستیابی به یک شبکه فارسی مکار و بریتانیایی تبار نباشند، به گونه ای که عنان تفکر و اندیشه خود را به دست صاحبان این رسانه های قدرتمند دهند، که البته به نتیجه ای جز خسارت  و فریب دست نیابند.

به امید آن روزی که رسانه ملی معتمدترین رسانه برای آحاد افراد جامعه ما باشد...

فاطمه ناظم زاده/گروه جامعه و سیاست

1- کتاب جامعه وسیاست(1377)- مایک راش - ترجمه: منوچهرجوری - انتشارات سمت (تهران.)

2- کتاب ارتباطات سیاسی، توسعه ومشارکت سیاسی(1375) - پرویزعلوی - تهران - نشرعلوم نوین

3- مقاله "عصر اطلاعات،موهبت  یا مصیبت؟" نوشته نیل پستمن. سایت باشگاه اندیشه