تبیان، دستیار زندگی
(قسمت اول) پیامبر اسلام به جامعه دینی آموخت كه چگونه حقیقت متعالی دین و مفاهیم نظری و اخلاقی و عملی اسلام، منجی بشریت است و در عین حال مسلمین باید با چشمی باز و گوشی گشوده بر روی هر استدلالی و بی هیچ تعصّب، آماده گفتگو با سا...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

جنبش ترجمه از دیروز تا امروز

(قسمت اول)

پیامبر اسلام به جامعه دینی آموخت كه چگونه حقیقت متعالی دین و مفاهیم نظری و اخلاقی و عملی اسلام، منجی بشریت است و در عین حال مسلمین باید با چشمی باز و گوشی گشوده بر روی هر استدلالی و بی هیچ تعصّب، آماده گفتگو با سایر ملل باشند و بدون تقلید كوركورانه و ذلـّت و به دور از بیگانه زدگی و تعبّد و ترجمه زدگی، به انتقال و درك كشفیات و علوم سایر ملل و گذشتگان توجه داشته باشند و آن را در خدمت مصالح اسلام و مسلمین در آورند.

مسلمین از همان صدر اسلام با الهام از قرآن و احادیث، شروع به تدوین و تالیف علوم اسلامی نموده گامهای سریعی در این راه برداشته اند، اما هیچگاه از دانش و علوم دیگران نیز غافل نبوده، بلكه برای تعمیم و گسترش فرهنگ اسلامی از دانشمندان ملل دیگر نیز استفاده كرده از آنان و دانشمندان اسلامی در ترجمه كتب بیگانه بهره گرفته اند.

"ترجمه و نقل علوم یونانی قدم اول بود در حصول این نهضت كه بعضی اروپاییان آن را "تسخیر یونانیگری" (Der sieg des Hellenismus) خوانده اند.... بسیاری از این مترجمان كه كتاب های ریاضی، طبی، یا فلسفی را از سریانی، یونانی، یا پهلوی به عربی نقل می كردند خود در آن علوم، هم مهارت داشتند و هم تالیف... این ترجمه ها مخصوصاً بدان سبب در ایجاد نهضت علمی مسلمین مفید واقع  شد كه به دست اهلش انجام یافت. مترجمان در كاری كه انجام می دادند به خوبی وارد و متبحّر بودند. همچنین از معارف و علوم قدیم، آنچه به عربی ترجمه می شد منحصر به كتب یونانی نبود.و البته اشتباه صرف است اگر كسی سهم مسلمین را به همین نقل و ترجمه منحصر كند،زیراعلماء اسلام، چنانكه مكرر گفته شد از خود، چیزهایی بسیار بر مواریث هند و یونان و فارس افزودند".

در همان دهه های نخست، كتاب هایی بسیار در زمینه علوم طبیعی و كیمیا توسط كسانی چون "استیفان قدّیس" از زبان یونانی و قبطی به عربی بر گردانده شد.

"ماسرجیس"، كتاب "اهرن القس" را كه به سریانی، در سی مقاله نوشته شده بود، به عربی ترجمه كرد و دو مقاله نیز بر آن افزود و این كتاب در علم "طبّ" بوده است.

"ولی اوج روند ترجمه، در قرن دوم و سوم هجری بود كه كتاب های زیادی به  وسیله مترجمان نامی كه برخی از آنها پیروان مذاهب دیگر بوده اند از یونانی، فارسی، هندی، نبطی، عبری، لاتین، و سریانی به دستور حاكمان مسلمان برگردانده شد. هنگامیكه مسلمانان بر امپراطور روم "میشل" سوم غلبه كردند، یكی از شرایط صلح را چنین قرار دادند كه پادشاه باید یك نسخه از تمام كتب یونانی را به مسلمانان بسپارد تا ترجمه شوند".

"افرادی مانند "حجاج ابن مطر" و "ابن بطریق" كه به زبان های مختلف آشنایی كامل داشتند، به كشورهای بیگانه اعزام می شدند تا هر نوع كتاب علمی، فلسفی، ریاضی، طبی، و ادبی را كه به زبان های یونانی، سریانی، كلدانی، هندی، پهلوی، لاتینی و فارسی... نوشته شده بود، جمع آوری كرده و به كشور اسلام آورده و ترجمه كنند تا مسلمین از میراث علمی تاریخ بشری در مسیر اهداف اسلامی بهره ببرند. تا جایی كه می نویسند كتاب های ارسال شده آنها در فرصتی بسیار كوتاه، بیش از 100 بار شتر بوده است".

بدیهی است كه ترجمه آن همه كتاب نیازمند  یك مجمع مجهز علمی بود كه از نظر مواد و معلومات و زبان، قدرت كافی برای ترجمه و برگرداندن مطالب متنوع آنها در اختیار داشته و با دلگرمی خاصی مشغول ترجمه آن كتاب ها باشند. از این رو در سال 215 هجری، "بیت الحكمه" كه یك انجمن بسیار عظمیم علمی بود و رصد خانه و كتابخانه عمومی داشت، در بغداد بنا شد. برای این كار مبالغی هنگفت خرج گردید و گروهی از مترجمان ورزیده را كه به زبان های بیگانه و علوم مختلف، آشنایی كامل داشتند، اعمّ از مسلمان و غیر مسلمان مانند: "حنین"، "بختیشوع"، "ابن بطریق"، "ابن مقفع"، "حجاج ابن مطر" و ... در آن جا گرد آورده و برای آنها مقرری معین كردند.

تنها بختیشوع طبیب، در سال 000/900/4 درهم مقرری می گرفت و "حنین" كه یك مرد مسیحی و رئیس دارالترجمه بود   و زبانهای عربی، سریانی، فارسی و یونانی را به خوبی می دانست و یكصد رساله و كتاب به سریانی، و سی و نه رساله به عربی ترجمه كرد، برای ترجمه هر كتاب و رساله ، مقابل وزن آن  طلای ناب می گرفت.

نمونه های فوق به خوبی نشان می دهد كه اسلام تا چه اندازه در همگانی شدن فرهنگ و با سواد شدن مردم كوشش داشته است.  اینك نمونه ای از كتاب های ترجمه شده، نقل می شود:

برخی كتاب هایی كه در همان دوران، از یونانی ترجمه شده عبارتند از:

"كتاب های افلاطون در فلسفه و ادب

نام كتاب        مترجم

1- سیاست      حنین بن اسحق

2- مناسبات     یحیی بن عدی

3- نوامیس      حنین و یحیی

4- تیماوس      ابن بطریق با اصلاحات حنین

5- نامه افلاطون به اقرطن       یحیی بن عدی

6- حسن و لذت " "

7- توحید         " "

8- اصول هندسه         قسطابن لوقا

كتاب های ارسطو در منطق

نام كتاب        مترجم

1- قاطیغوریاس یا مقولات       حنین بن اسحق

2- باری ارمیناس یا عبارات      اسحق

3- اناطولیقا یا تحلیل قیاس       تئودور با اصلاحات حنین

4- برهان        متی

5- جدل          یحیی

6- مغالطات     یحیی

7- خطابه      اسحق و ابراهیم بن عبدالله

8- شعر          ابو بشر

كتاب های ارسطو در فلسفه طبیعی

نام كتاب         مترجم

1- سماع طبیعی         ابوروح صابی و حنین و یحیی و قسطا وابن ناعمه

2- السماء و العالم        ابن بطریق با اصلاحات حنین

3- الكون والفساد         اسحق و دمشقی

4- الاثارالعلویه           ابوبشر و یحیی

5- النفس         اسحق

6- الحس و الحسوس    ابوبشرمتی بن یونس

7- الحیوان       ابن بطریق

8- حروف یا الهیات     اسحق- یحیی- حنین و متی

كتاب های ارسطو در اخلاق

1- اخلاق        اسحق

2- مرآه          حجاج بن مطر

3- اتو لوجی    حجاج بن مطر

شاگردان و پیروان ارسطو بر بسیاری از كتب او شرح و تعلیق نگاشته اند، مانند: "ثاو فرسبطس" و "دید و خس بر قلس" و "اسكندر افرودیسی" و "فرفوریوس" و "امونیوس" "تامسطیوس" و "نیقولاوس" و "فلوطرخس" و "یحیی" و غیره كه پاره ای از آنان شارح كتاب ارسطو می باشند و عده دیگر در آن زمینه ها از خود تالیفات دارند، و اغلب این كتاب ها به عربی ترجمه شده و ابن ندیم در "الفهرست" آن كتاب ها را اسم برده ولی ما از ذكر آنها چشم پوشیدیم.

كتاب های جالینوس در فلسفه و ادب

نام كتاب         مترجم

1- آنچه جالینوس بدان معتقد است         ثابت

2- شناختن مرد، عیب خودش را          لوقا با اصلاحات حنین

3- اخلاق        جیش

4- محرّك اول، بی حركت است          جیش و عیسی

5- بهره مندی از دشمنان         جیش

كتاب های طبی بقراط

نام كتاب      مترجم

1- عهد بقراط   جیش و عیسی

2- فصول       حنین

3- الكسر        "

4- تقدمه المعرفه         حنین و عیسی

5- امراض حادّه          عیسی بن یحیی

6- بیماری های واگیر  " "

7- اخلاط        " "

8- كاتی تیون   حنین

9- آب و هوا    حنین و جیش

10- طبیعت و انسان    حنین و عیسی

11- الفرق       حنین بن اسحق

12- الصناعه   " "

13- النبض      " "

14- شفاء الامراض     " "

15- مقالات پنجگانه     " "

16- استقسات   " "

17- مزاج       " "

18- قوای طبیعی         " "

كتاب های جالینوس

نام كتاب        مترجم

1- علتها و مرضها      حنین بن اسحق

2- تب ها          " "

3- بحران- ایام بحران   " "

4- نبض كبیر     "

5- حفظ الصحه   "

6- چاره درد      "

7- شناسایی بیماری اعضای درونی       "

8- تدبیرالاصحاء          "

9- تشریح كبیر   "

10- اختلاف تشریح       "

11- تشریح حیوان مرده          جیش

12- تشریح حیوان زنده          "

13- علم بقراط در تشریح        "

14- علم ارسطو در تشریح      "

15- تشریح رحم         "

16- احتیاج به نبض     "

17- آراء بقراط و افلاطون      "

18- عادات      "

19- خصب البدن         "

20- منی         "

21- تركیب دواها        "

22- ورزش با كره كوچك      "

23- ورزش با كره بزرگ       "

24- طریقه تعلیم طب   "

25- منافع الاعضاء     "

26- قوای نفس و مزاج بدن      "

27- حركات سینه و ریه         استیفان با اصلاح حنین

28- علل النفس   " "

29- حركت عضله       " "

30- احتیاج به نفس        " "

31- امتلاء        " "

32- المره السوداء         " "

33- علل الصورت        حنین

34- حركات مجهوله      "

35- افضل الهیات          حنین

36- سوالمزاج المختلف            "

37- الادویه المفرده        "

38- نوزاد هفت ماهه      "

39- تنگی نفس   "

40- پژمردگی و لاغری  "

41- قوی الاغذیه "

42- التدبیر الملطف        "

43- مداوای امراض       "

44- بقراط و امراض حاد          "

45- نامه به تراسابولس  "

46- پزشك و فیلسوف   "

47- حفظ الصحه بقراط   "

48- محنت طبیب          "

49- افلاطون در تیماوس حنین و اسحق

50- تقدمه المعرفه         عیسی

51- فصد          عیسی و استیفان

52- توصیف كودكی كه فریاد می زند     ابن الصلت

53- ورمها        "

54- الكیموس     ثابت و جیش و شملی

55- الادویه و الادواء     عیسی

56- تریاق        ابن بطریق