آرزوهای دراز!

قسمت ششم: درمان درازی آرزو

اشاره:

آرزوهاى دور و دراز » و به تعبیر دیگر « طول امل » از مهمترین رذایل اخلاقى است كه انسان را به انواع گناهان آلوده مى‏كند، از خدا دور مى‏سازد، به شیطان نزدیك مى‏كند و گرفتار عواقب خطرناكى مى‏سازد.

البته اصل «آرزو و امید» نه تنها مذموم و نكوهیده نیست، بلكه نقش بسیار مهمى در حركت چرخهاى زندگى و پیشرفت در جنبه‏هاى مادى و معنوى بشر دارد. اکنون به بررسی آیات قرآن می‌پردازیم.

قسمت اول: آرزوی دراز چیست؟

قسمت دوم: تفسیر و جمع‏بندى سرچشمه غفلت

قسمت سوم: آرزو و روایات اهل بیت

قسمت چهارم: آثار و پیامدهاى طول امل

قسمت پنجم: چه چیزی موجب طولانی شدن آرزوهاست؟

همیشه براى علاج قطعى بیماریها به ریشه‏كن كردن اسباب آن باید پرداخت و تا اسباب بیمارى ریشه‏كن نشود درمانها سطحى و ناپایدار است و به تعبیر دیگر جنبه مسكن را دارد.

با توجه به این اصل اساسى و با توجه به ریشه‏هاى درازى آرزوها به خوبى مى‏توان نتیجه گرفت كه براى زدودن آثار طول امل و از میان بردن آن باید به تفكر و اندیشه پرداخت.

از یك سو باید انسان خود را به خوبى بشناسد و بداند موجودى است آسیب‏پذیر كه فاصله میان مرگ و زندگى او بسیار كم است، امروز سالم است و پر نشاط، فردا ممكن است گرفتار سختترین بیماریها یا اندوه‏بارترین مصایب گردد، امروز قوى و غنى و قدرتمند است، فردا ممكن است از ضعیف‏ترین و فقیرترین افراد باشد و نمونه‏هاى آن صفحات تاریخ بشریت را پر كرده است.

از سوى دیگر باید درباره بى اعتبارى دنیا بیندیشد كه «از نسیمى دفتر ایام بر هم مى‏خورد» و فراموش نكند نادر شاه قدرتمند «شبانگه به دل قصد تاراج داشت       سحرگه نه تن سر، نه سر تاج داشت»! آرى با «یك گردش چرخ نیلوفرى        نه نادرها به جا مى‏مانند و نه نادرى»!

از سوى سوم به این حقیقت بیندیشد كه ما اعتقاد به معاد و سراى آخرت و حساب و كتاب الهى و پاداش كیفر اعمال داریم و این جهان را منزلگاهى در مسیر یك سفر طولانى مى‏دانیم و برنامه ما در این جهان آماده شدن و اندوختن زاد و توشه است نه اقامتگاهى براى همیشه ماندن!

و نیز اندیشه كند كه حرص در اندوختن و ذخیره كردن اموال و برنامه‏ریزى براى رسیدن به آرزوها و آمال، هرگز مایه سعادت انسان نمى‏شود، بلكه دائما او را به درد و رنج گرفتار مى‏سازد.

و اندیشه كند كه مهمترین آرامش، آرامش روح و وجدان است كه آن از طریق تقوا و توكل بر پروردگار فراهم مى‏شود نه از طریق حرص و ولع و دنیاپرستى!

بهترین راه براى وصول به این هدف همان است كه در حدیث نبوى معروف آمده است فرمود: «خذ من دنیاك لآخرتك و من حیاتك لموتك، و من صحتك لسقمك، فانك لاتدرى ما اسمك غدا؛ از دنیایت‏براى آخرتت بهره‏گیر و از زندگانیت‏براى مرگ (و زندگى بعد از آن) و از تندرستیت براى زمان بیمارى استفاده كن، چرا كه نمى‏دانى فردا نام تو چیست (آیا تو را زنده مى‏نامند یا جزء مردگان، سالم مى‏گویند یا بیمار؟)». 1

عامل دیگر براى آرزوهاى دراز هواپرستى و عشق به دنیاست، هر قدر از این علاقه كاسته شود دامنه آرزوها كوتاه‏تر مى‏گردد و به عكس هر اندازه انسان دلبستگى بیشتر به دنیا پیدا كند، دامنه آرزوها گسترده‏تر مى‏شود.

براى رسیدن به این هدف، یعنى كوتاه كردن دامنه آرزوها یكى از مؤثرترین راهها یاد مرگ است كه پرده‏ها را از جلو چشم بصیرت انسان برمى‏گیرد و واقعیت‏هاى زندگى را براى او آشكار مى‏سازد.

به همین دلیل امیرمؤمنان على علیه‌السلام  در پایان خطبه 99 از نهج البلاغه مى‏فرماید: «الا فاذكروا هادم اللذات، و منغص الشهوات، و قاطع الامنیات؛ به هوش باشید و به یاد چیزى بیفتید كه لذات را در هم مى‏كوبد و شهوات را بر هم مى‏زند و آرزوها را قطع مى‏كند».

و در حدیث دیگرى از نبى اكرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله  مى‏خوانیم كه در ضمن سخنانش فرمود: «عد نفسك فى اصحاب القبور؛ خود را جزء مردگان حساب كن(تا گرفتار طول امل نشوى)». 2

و نیز در نقطه مقابل این معنا از امیرمؤمنان على علیه‌السلام نقل شده است كه فرمود: «اكثر الناس املا اقلهم للموت ذكرا؛ آنها كه آرزوهایشان بیشتر است كمتر به یاد مرگ مى‏افتند». 3

راه دیگر براى مبارزه با طول امل مطالعه پیرامون پیامدهاى بسیار شوم آن است.

آرى توجه به این نكته كه آرزوهاى دراز سرچشمه بسیارى از گناهان و رذایل اخلاقى دیگر است و از علل مهم قساوت قلب و فراموشى آخرت و سبب زندگى پررنج و ذلت‏بار و محرومیت از مواهب و نعم الهى و از حجاب‏هاى ضخیم معرفت و آگاهى محسوب مى‏شود، سبب مى‏گردد كه انسان به فكر علاج و درمان بیفتد و پیش از آنكه سیلاب طول امل كاخ سعادت او را ویران سازد به فكر چاره بیفتد، از دامنه آرزوهایش بكاهد و به صف خردمندان و سعادتمندان بازگردد و آرزوها را در حد معقول و شایسته مهار كند.

امیرمؤمنان على علیه‌السلام  مى‏فرماید: «حاصل المنى الاسف و ثمرته التلف؛ حاصل آرزوهاى دراز تاسف است و ثمره آن تلف شدن(عمر و امكانات و سعادت انسان) مى‏باشد»! 4

در حدیث دیگرى از همان حضرت مى‏خوانیم: «احذروا الامانى فانها منایا محققة؛ از آرزوهاى دراز بپرهیزید كه مرگ‏هاى مسلم در آن نهفته است». 5

در اینجا دو نكته قابل توجه است:

نخست: اینكه در طب مادى براى درمان بسیارى از بیماریهاى جسمى و روانى به فكر جانشین مى‏روند، یعنى خواسته‏هایى كه انسان را به بیمارى مى‏كشاند به خواسته‏هاى برترى تبدیل مى‏كنند كه منتهى به سلامت او گردد، مثلا كسى كه علاقه زیادى به مواد چربى و نشاسته‏اى دارد و سبب بیمارى‏هاى گوناگون در او شده به استفاده از كمیت قابل ملاحظه از میوه و سبزى سالم هدایت مى‏كنند و یا افرادى كه معتاد به مواد مخدرند، اعتیادهاى سالمى براى آنها پیش‏بینى مى‏كنند.

این نكته در بیماریهاى اخلاقى نیز صادق است، به این ترتیب كه معلم اخلاق آرزوهاى دراز مادى را به آرزوهاى معنوى نسبت‏به پاداش الهى در سراى آخرت تبدیل مى‏كند و عشق به علم و دانش و معرفة الله را جایگزین عشق به مال و جاه و مقام مى‏سازد.

دوم: دیگر اینكه آرزوها مراتبى دارد، گاه انسان آرزو مى‏كند عمر بسیار طولانى یا جاویدان! داشته باشد، همان گونه كه قرآن در باره گروهى از قوم یهود مى‏فرماید: «...یود احدهم لو یعمر الف سنة...؛(آنها چنان علاقه به دنیا دارند كه) هر یك از آنها آرزو دارد هزار سال عمر كند»! 6

اگر هزار سال به معنى تعداد باشد دلیل به تقاضاى عمر بسیار طولانى است و اگر عدد تكثیر باشد دلیل بر تقاضاى عمر نامحدود است.

گروهى آرزوهایى در مراحل پایین‏تر دارند، آرزوى صد سال زیستن، پنجاه سال، ده سال یا كمتر، از روایات استفاده مى‏شود كه همه اینها جزء آرزوهاى دراز محسوب مى‏شود(البته در صورتى كه هدف جنبه‏هاى مادى و زرق و برق دنیا باشد، نه جنبه‏هاى معنوى و الهى و كمك به پیشرفت جامعه انسانى).

از سوى دیگر امانى و آرزوها انواع مختلفى پیدا مى‏كند، گاه آرزوها به سوى مسائل مادى هدف‏گیرى مى‏كند و گاه مقام و گاه شهوات و گاه همه اینها.

تمام اقسام آرزوهاى دور و دراز، زشت و نكوهیده است هر چند بعضى زشتتر از بعض دیگر محسوب مى‏شود.

1. بحارالانوار، جلد 74، صفحه 122.

2. همان مدرك.

3. تصنیف الغرر، صفحه 312.

4. تصنیف غررالحكم، صفحه 314.

5. همان مدرك.

6. بقره، 96.