مزار زینب کبری کجاست؟
محل دفن حضرت زینب علیهاالسلام
یكى از موضوعات مورد پرسش تعیین محل دقیق قبر مطهر حضرت زینب كبرى علیها السلام است. این سؤال به خاطر انتساب مكانهاى مختلفى به آن بانوى بزرگوار در كشورهاى مختلف است.
از قدیم الایام سه مكان به عنوان قبر مطهر این بانوى بزرگوار مطرح است و هركدام نیز طرفدارانى دارد.
1- قبرى كه در شهرك زینبیه امروز در نزدیكى دمشق، پایتخت فعلى كشور سوریه وجود دارد. علماى قدیم از این مكان (شهرك زینبیه) به «غوطه» یا «راویه» تعبیر آوردهاند. زائران ایرانى كه جهت زیارت به سوریه مىروند، این مكان را زیارت مىكنند.
2- محلى كه در شهر قاهره پایتخت مصر به نام «زینبیه» مشهور است.
3- شهر مدینه نیز به عنوان محل دفن حضرت زینب علیها السلام معرفى شده است، گرچه در مدینة النبى محلى به این نام مثل دمشق و قاهره وجود ندارد.
مرحوم حاج شیخ عباس قمى به نقل از استاد خودش مرحوم محدث نورى(1)، و دیگران احتمال شام را تقویت كردهاند. محقق اخیر با روشى عالمانه احتمال مصر را رد كرده و با قرائن و شواهدى اثبات كرده است كه حضرت زینب كبرى علیها السلام در شام دفن شده است.
براى هر یك از این سه احتمال دلائلى ذكر شده است كه به بیان هر یك و نقد آن خواهیم پرداخت.
الف: احتمال مصر
براى این احتمال دلایلی بیان شده است که مهمترین آنها دلیل روایی است:
نسابه عبیدلى در كتاب «اخبار الزینبات» 6 روایت نقل كرده است كه بر اساس مضمون آنها باید حضرت زینب (علیهاالسلام) درمصر دفن شده باشد.
نقد و بررسی:
اما این روایات از نظر سند و محتوا قابل اعتماد نیست. محمد حسنین سابقى نویسنده كتاب مرقد العقیله زینب علیها السلام اشكالاتى را براین احادیث وارد كرده و می‌گوید اكثر راویانى كه عبیدلى این روایات را از آنان نقل كرده است، مجهول هستند و پس از بررسى و تتبع فراوان در كتب رجال وتراجم و نسب هیچ اثرى از آنان به دست نیامد. مفاد این روایات نیز خالى از تناقض و اشكال تاریخى نیست.
زینب مدفون در مصر كیست؟
اكنون این پرسش پیش مىآید كه اگر حضرت زینب علیها السلام دختر على علیه السلام در مصر دفن نشده است پس قبرى كه در محله «قناطر السباع» قاهره است متعلق به كیست؟ در پاسخ به این پرسش باید یادآورى كنیم كه از بررسى و تتبع در تاریخ روشن مىگردد كه زینبى كه در مصر (قاهره) دفن شده است، زینب بنت یحیى المتوج بن الحسن الانور بن زید بن حسن بن على بن ابى طالب است. ولى از آنجا كه ذهن انسان با شنیدن نام مشترك بین چند نفر، متوجه مشهورترین آنها مىگردد، بسیارى از مردم تصور كردهاند كه این همان زینب مشهور یعنى زینب دختر على بن ابىطالب علیهما السلام است (2)، در حالى كه این تصور كاملا بىاساس است. البته نسبت دادن افراد به جد بزرگ آنان معمول است، چنانكه امامان ما را پسر پیغمبر مىخوانند. بنابراین اگر زینب بنتیحیى را زینب بنت على علیهما السلام بخوانند، هیچ اشكالى نخواهد داشت.
ب: احتمال مدینه
علامه فقید سید محسن امین معتقد است كه حضرت زینب علیها السلام در مدینه دفن شده است و براى این مطلب دلیل مىآورد كه:
بازگشتحضرت زینب علیها السلام پس از فاجعه كربلا به مدینه، قطعى و مسلم است اما خروج مجدد او از این شهر ثابت نشده است، بنابراین باید گفت: در مدینه وفات یافته و در همانجا دفن شده است، گرچه تاریخ وفات و محل دفنش دقیقا روشن نباشد. این دلیل در واقع نوعى استصحاب است كه مرحوم امین به آن استناد كرده است.
نقد و بررسى
گرچه دفن حضرت زینب علیها السلام در مدینه (بقیع) یك امر ممكن و كاملا طبیعى است زیرا قبر برادرش امام حسن علیه السلام و بسیارى از بزرگان بنى هاشم در این قبرستان قراردارد كه خصوصیات و تفصیل آنها در كتب مربوط بیان شده است، اما باید توجه داشت كه اگر او در این قبرستان دفن شده بود، طبعا قبرش با توجه به شخصیت و عظمت مقامش مشخص مىشد. در حالى كه در هیچ یك از كتب مربوط به تاریخ مدینه و مزارات این شهر نامى از محل قبر او به میان نیامده است، با این كه نام زنانى همچون «ام البنین» كه در بقیع دفن شدهاند در كتابهایى مانند وفاء الوفاء منعكس شده است.
مسعودى در شرح حال امام حسن مجتبى علیه السلام مىنویسد: «حسن بن على در كنار قبر مادرش فاطمه علیها السلام به خاك سپرده شدو در این قبرستان تا این زمان سنگى است كه روى آن چنین نوشته شده است:
«الحمدلله مبید الامم ومحیى الرمم هذا فاطمة بنت رسولالله صلى الله علیه و آله سیدة نساء العالمین و الحسن بن على بن ابىطالب و على بن الحسین بن على و محمد بن على و جعفر بن محمد رضوان الله علیهم اجمعین.» (3)
و این نشان مىدهد كه قبر آن بزرگواران در قرن چهارم یعنى تا زمان مسعودى مشخص بوده است، و اگر قبر حضرت زینب علیها السلام در این قبرستان قرار داشت، نام او هم حداقل تا زمان مسعودى روى قبر نوشته مىشد. چنانكه قبر همسرش عبدالله بن جعفر در همان قبرستان مشخص است، بنابراین چگونه ممكن است قبر حضرت زینب در بقیع باشد، اما هیچ نشانى از آن نباشد، و در هیچ تاریخى یاد نشده باشد؟
از طرف دیگر موضوعات تاریخى جاى اعمال استصحاب نیست كه بگوییم: بازگشتحضرت زینب علیها السلام به مدینه قطعى است، اما خروج او از این شهر ثابت نشده است، پس در همان شهر و همانجا به خاك سپرده شده است. (4)
ج: احتمال شام
طرفداران این نظریه مىگویند: در مدینه قحطى و دست تنگى شدیدى به وجود آمد. عبدالله جعفر تصمیم گرفتبا همسر خود ; حضرت زینب علیها السلام به شام كه مقدارى زمین زراعتى داشتسفركند. پس از مسافرت به شام حضرت زینب علیها السلام در همانجا درگذشت. (5)
نقد و بررسى
1- اینكه گفته شده است كه عبدالله بن جعفر در حومه دمشق مزرعه و قریه داشته و همراه همسرش جهتسركشى یا بهره بردارى از آنها رفته بوده و در این سفر حضرت زینب علیها السلام درگذشته است مطلب بىاساسى است. در هیچ یك از كتب تاریخى از چنین مزرعهاى اسمى به میان نیامده و اصولا چون عبدالله فرد بخشندهاى بوده هرگز مال و ثروت در دست او دوام نمىآورده است، بنابراین چگونه ممكن است داراى چنین مزرعه و قریهاى بوده باشد؟
2- اگر فرضا عبدالله بن جعفر چنین مزرعهاى داشته، ممكن بود شخصا براى رسیدگى به وضع آن به شام برود و دیگر نیازى به بردن همسر و دیگر اعضاى خانواده خود كه مستلزم هزینه زیادى بود، نداشت.
3- مدینه از شهرهاى مهمى است كه مثل بسیارى از شهرهاى مهم دنیا براى آن تاریخهاى متعددى نوشتهاند. بعضى از این كتابها به حوادث مهمى كه در مدینه اتفاق افتاده مثل زلزله، آتش گرفتن حرم پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله، وزیدن باد سرخ و... پرداختهاند. اگر چنان قحطى و گرسنگى در آن سال در مدینه اتفاق افتاده بود، قطعا در این كتابهاى تاریخى درباره آن بحث مىشد، در حالى كه چنین چیزى مطرح نشده است.
نتیجه بحث
پس از بررسى سه احتمال در مورد محل دفن حضرت زینب كبرى علیها السلام مىتوان چنین نتیجه گرفت كه:
احتمال مصر اشكالات فراوان دارد، احتمال مدینه بدون دلیل است، و احتمال شام به نظر استوارتر مىآید گرچه دو اشكال باقى مىماند:
یكى اینكه به چه دلیل عبدالله جعفر حضرت زینب علیها السلام را به شام برده استبا اینكه حضرت زینب علیها السلام دل خوشى از شام نداشت، و اشكال دیگر اینكه بسیارى از مورخین نوشتهاند: آنكه در شام دفن است «ام‌كلثوم» فرزند على علیه السلام است. (6)
اشكال دوم را بدین صورت مىتوان حل كرد كه منظور از «ام كلثوم» همان زینب كبرى علیها السلام است ولى مشكل اینجاست كه كسانى مثل ابن جبیر از این ام كلثوم به «زینب صغرى» و نه «زینب كبرى» تعبیر آوردهاند و در سنگ نوشتهاى كه از خاك مقبره در شام استخراج شده است، چنین نگاشته شده است كه: «هذا قبر زینب الصغرى المكناة بام كلثوم ابنت على بن ابوطالب امها فاطمة البتول سیدة نساء العالمین ابنتسید المرسلین محمد خاتم النبیین صلى الله علیه و سلم.» (7)
گرچه نتوان به یقین مشخص كرد كه قبر حضرت زینب علیها السلام در كجا واقع است ولى مىتوان گفت: زیارتگاهها و اماكنى كه به این دودمان منسوبند همه از مصادیق آیه شریفه «فى بیوت اذن الله ان ترفع و یذكر فیها اسمه» (8) مىباشند. این خانهها و زیارتگاهها ولو منسوب به آنها باشد - جاى ذكر و توجه به خدا و انسانسازى و پیوند با شهیدان و اهل بیت است. محل دفن اهل بیت هر كجا كه باشد یاد و خاطرهشان زنده است و در سینههاى مردم عاشق جاى دارند. چه زیبا سرودهاند كه:
بعد از وفات ، تـربـت مـا در زمیـن مجـوى در سینههاى مردم عارف مزار ماست
آرى مزار زینب علیها السلام در واقع دلهاى مردم عارف است و در هر نقطهاى كه مدفون باشد تمام زیارتگاههاى منسوب به او مورد احترام است و محل استجابت دعا.
تلخیص گفتگویی با استاد مهدى پیشوایى
حسین عسگری - گروه دین و اندیشه تبیان
1. هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، حاج شیخ عباس قمى، ص 353.
2. اعیان الشیعه، ج 7، ص 142.
3. التنبیه و الاشراف، ص 260، چاپ مصر.
4. مرقد العقیله زینب، محمد حسنین السابقى، ص 103
5. خیرات حسان، محمد حسن خان، ص 29، هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، حاج شیخ عباس قمى، ص 353; نزهة اهل الحرمین، سید حسن صدر، ص 39.
6. رحلة ابن جبیر، داربیروت، ص 253، معجم البلدان یاقوت حموى، ج 3، ص 20; سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلى موحد، ج 1، ص 99.
7. سفرنامه حج، میرزا علىخان امین الدوله صدراعظم، مقدمه كتاب، ص 3.
8. نور/ 36.
