دروس نجوم اسلامی: طلوع , عبور و غروب

با توجه به حرکت وضعی زمین از مغرب به مشرق, هر روزه می بینیم که خورشید از مشرق طلوع می کند, در ظهر به حد اکثر ارتفاع خود رسیده از نصف النهار ناظر عبور می کند و بالاخره رفته رفته با کاهش ارتفاع, در افق غربی غروب می کند. این سه پدیده را که هر روز با آن سروکار داریم به ترتیب, طلوع, عبور و غروب می نامند. همین پدیده ها در مورد ماه و سایر ستارگان, در روز و شب اتفاق می افتد, ولی بخاطر غلبه نور خورشید در روز, ما قادر به مشاهده این چرخه برای ستارگان نمی شویم ولی در شب, طلوع , عبور و غروب برخی ستارگان را مشاهده می کنیم.

اگر یک جرم سماوی در شمال کره سماوی در محاذات قطب شمال زمین قرار گرفته باشد, همواره در محل خود قابل رؤیت است. به عبارت دیگر این جرم سماوی دارای سه پدیده مذکور نیست. به ستارگانی که دارای چنین حالتی باشند, ستارگان دور قطبی می گویند. مهمترین این ستارگان, ستاره جدی, یا ستاره قطبی است. این ستاره با مدار حرکتی با شعاع یک درجه و ده دقیقه به گرد خود, تقریبا همواره در شمال کره سماوی, برای ساکنان نیم کره شمالی قابل رؤیت است. ارتفاع این ستاره در استوا صفر درجه و در قطب شمال 90 درجه است. در مناطق بین قطب و استوا ارتفاع این ستاره برابر عرض جغرافیایی ناظر است. در گذشته یکی از راه های تعیین عرض جغرافیایی یک محل, استفاده از ارتفاع ستاره قطبی بوده است البته چنانچه گفته شد این راه دارای خطایی حدود یک درجه است.

طلوع و غروب خورشید

بطور کلی می توان گفت اگر زاویه میل یک جرم سماوی بزرگتر از متمم عرض جعرافیایی ناظر باشد, این جرم سماوی در افق ناظر هرگز غروب نمی کند, بلکه یک مدار دایره ای شکل را به گرد قطب شمال سماوی می پیماید. برای مثال خورشید در مناطق بالاتر از عرض جغرافیایی 55/66 درجه شمالی در تابستان چنین حالتی پیدا می کند. این حالت برای عرض جغرافیایی 55/66 درجه فقط در حوالی روز اول تیر اتفاق می افتد, زیرا فقط در این روز است که میل خورشید به حداکثر یعنی 5/23 درجه می رسد و با تصحیح انکسار و نیم قطر, میل خورشید از متمم عرض جغرافیایی منطقه بیشتر می شود ولی مثلا برای عرض های70, 78 و 90 درجه به ترتیب 73 روز, 128 روز, 192 روز در سال اتفاق می افتد. یعنی هرچه از مدار 55/66 درجه به بالا برویم, روزهای 24 ساعته بیشتری داریم. قدری پایین تر از این مدار, طول شب از کوتاه ترین زمان, شروع و رفته رفته بیشتر می شود. در زمستان تقریبا همین حالت بصورت شب های 24 ساعته رخ می دهد.

مشکلات فقهی مناطقی که روزهای 24 ساعته دارند

چندی است که بحث فقهی وقت نماز در این مناطق, در حوزه های علمیه مطرح شده است و تاکنون جواب قانع کننده ای برای حل مشکل مسلمانان ساکن در این مناطق, داده نشده است. جوابی که بیشتر داده می شود, عمل به اوقات اقرب الآفاق است که ضعف این جواب در خلال تحلیل ما از مساله مشخص شد. زیرا مثلا در تابستان, نزدیکترین منطقه که دارای شب متعارف باشد, دارای شب کمتر از یک دقیقه ای است و معلوم نیست چقدر باید پیش برویم که به شبی درحد متعارف برسیم!

مشکل دیگری که در این مناطق پدید می آید و تا کنون به آن پرداخته نشده است, مساله رویت هلال است. چنانچه گفتیم ماه در مداری به گرد زمین می چرخد که با دایره البروج زاویه ای حدود 5 درجه تشکیل می دهد. بنابراین, هلال ماه معمولا در حوالی خورشید, قابل رویت است. اگر در تابستان بخواهیم هلال را در این مناطق رصد کنیم, بخاطر وجود 24 ساعته خورشید در افق, ممکن است تا سه روز پس از مقارنه, موفق به رویت نشویم. در زمستان وضع از این هم بدتر است. زیرا همانگونه که خورشید دیده نمی شود و دارای شب 24 ساعته هستیم, هلال هم تا چند روز در آسمان رؤیت نمی شود. یعنی باید هلال آنقدر در مسیر دایره البروج حرکت نماید که میل آن به حدی برسد که قابل رویت باشد. با تغییر فصول این حالت موجب می شود که ما ماههایی با تعداد روزهای کمتر از 29 روز یا بیشتر از 30 روز داشته باشیم. از طرف دیگر, اختلاف افق این مناطق هم با مناطق متعارف زمین گاهی به بیش از دو یا سه روز هم می رسد. بلی, بنابر فتوای برخی علما مبنی بر اتحاد آفاق, این مشکل در زمستان حل خواهد شد, زیرا در مناطقی که در شب با این مناطق متفقند, هلال قابل رؤیت می شود, اما در فصل تابستان اشکال به قوت خود باقی است.

تألیف:

دکتر محمد سمیعی

تنظیم برای تبیان:

ا.م.گمینی