چگونه فکرهای بد بد نکنیم؟
آثار ذكر در سازندگى روحى و اخلاقى - قسمت چهارم
اشاره:
ذكر و یاد خدا آثار سازنده روحى و اخلاقى فراوانى دارد كه یاد متقابل خدا از بنده، روشنى دل، آرامش قلب، ترس از(نافرمانى) خدا، بصیرت و شناخت شیطان، بخشش گناهان، و علم و حكمت از جمله آنهاست.
یكى از زیباترین جلوه هاى ارتباط عاشقانه با خدا و اساسىترین راههاى سیر و سلوك، ذكر است؛ یعنى مترنم بودن زبان و قلب انسان به اسمإ حسناى الهى و شاداب نگه داشتن گل روح در زیر باران یاد حق.
ذكر خدا ارتباط معنوى عبد سالك با رب مالك است و این انسان است كه نباید خود را وقف زندگى مادى كند و مقصد را در خود و دنیاى خود محدود سازد، بلكه باید خود را براى سفر پر فراز و نشیب ابدیت آماده و مهیا كند.
ذكر خداوند آثار و ثمرات اعجابآور و با شكوهى دارد كه هریك از آنها در سازندگى روحى و اخلاقى انسان تإثیر به سزایى دارد. عمدهترین این آثار و ثمرات به شرح زیر است:
آنچه گذشت:
قسمت اول- آثار ذكر در سازندگى روحى و اخلاقى: 1. یاد خدا نسبت به بنده - 2. روشنى دل - 3. آرامش قلب
12. كنترل قواى فكرى
یكى دیگر از آثار و ثمرات ذكر، كنترل قواى فكرى و حواس است. در مسیر تهذیب نفس، انسان باید به تدریج بر قواى درونى و همه ابعاد گفتارى و رفتارى وجود خود مسلط شود. یكى از ابعاد گریزپا و سركش درون انسان قوه تفكر اوست. سركشى این بعد را مىتوان در نماز به خوبى درك كرد. یكى از عوامل بسیار موثر در كنترل فكر، مداومت در ذكر است. [1]
«یا ایها الذین آمنوا إذكروا الله ذكرا كثیرا و سبحوه بكره و اصیلا». [2] «اى مومنان! خدا را بسیار یاد كنید و هر صبح و شام او را تسبیح گویید».
و خداوند فرمود : نسبت به آنچه از دست دادهاید افسوس نخورید
امام صادق(علیه السلام) از سیره پدر بزرگوارش امام باقر(علیه السلام) نقل مىكند: «پدرم امام باقر علیه السلام بسیار ذكر خدا مىگفت. من همواره با او راه مىرفتم و او به یاد خدا بود و با او غذا مىخوردم و او ذكر خدا مىگفت و حتى وقتى با مردم حرف مىزد، شركت در جلسات مردم او را مانع از ذكر خدا نبود و من مرتب مىدیدم كه زبانش به زیر گلویش مىچسبد و لا اله الا الله مى گوید و او پیوسته ما را جمع مىكرد و بین الطلوعین بیدار نگه مىداشت و ما را به خواندن ذكر، دعا و قرآن امر مىفرمود تا آفتاب طلوع كند». [3]
بنابراین ذكر زیاد و توبه به معناى حقیقی آن به تدریج انسان را توانا مىكند تا تمركز حواس كسب كند و هر لحظه به هرچه اراده كرده، بیندیشد و فكر را از سركشى مانع شود و این قدرت در ابعاد بسیارى مىتواند فكر و قواى درونى را مهار كند.
13. زدودن غم و اندوه
غم و اندوه غالبا بر اثر از دست دادن یك چیز، به دست نیاوردن مطلوب، تردید وبلاتكلیفى و مشاهده صحنههاى تأثرانگیز پیش مىآید.
یاد خدا در همه این موارد مىتواند به نحو معجزهآسایى غم و غصه را برطرف سازد. گاهى غمى كه بر دل شخص سنگینى مىكند ناشى از تأسف او به خاطر از دست دادن یك فرصت، یك موقعیت و یا چیزى از مال و مقام دنیاست. خداوند متعال مىفرماید: «لكیلا تإسوا على ما فاتكم...». [4] «نسبت به آنچه از دست دادهاید افسوس نخورید».
با یاد خدا مى توان به مرحلهاى از معرفت دست یافت كه به خاطر از دست دادن هیچ چیزى اندوهگین نشد. كسى كه صرفا به یاد خداست مىآموزد كه پیوسته حاجات خود را از خدا بخواهد و به لطف و كرم او امید ببندد.
حضرت یعقوب(علیه السلام) فرمود: «..انما اشكو بثى و حزنى الى الله و اعلم من الله ما لا تعلمون. [5] من غم و درد دل خود را به خدا مىگویم و مىدانم از خدا آنچه را شما نمىدانید».
یكى از ابعاد گریزپا و سركش درون انسان قوه تفكر اوست. سركشى این بعد را مىتوان در نماز به خوبى درك كرد. از عوامل موثر در كنترل فكر، مداومت ذكر است
بعضى اوقات غم و غصه نتیجه تردید و بلاتكلیفى است. كسانى كه نسبت به اجرا یا عدم اجراى كارى دو دل هستند، دچار پریشانى و اندوه مىگردند. چنین غصههایى براى كسى كه به ذكر خدا مشغول باشد، كمتر پدید مىآید؛ زیرا یاد خدا او را صاحب تشخیص و ارادهاش را قوى مىكند و روح اعتماد و توكل به خدا را در او زنده مىكند.
و بالاخره دیدن صحنههاى تإثرانگیز موجب اندوه شدید مىگردد در این گونه موارد یاد خدا بهترین داروى معنوى اثربخش است؛ مثلا اگر از روى توبه به ذكر خدا مشغول شود، این ذكر او را از معنویت سرشار خواهد كرد، غمش را خواهد زدود و قلبش را از فشارهاى ناشى از غم، خلاص خواهد كرد. [6]
14. نجات از غفلت
همه گناهان كوچك و بزرگ در حالت غفلت و بىخبرى رخ مىدهد و عوامل غفلتزا بسیار است. زن، فرزند، زینتها، زخارف دنیوى، دارایىهاى منقول و غیر منقول، ریاستها، حكومتها، عنوانهاى فامیلى و مقام علمى و روحانى و حتى بسیارى از عبادتها ممكن است انسان را به غفلت بیاندازد.
شیطان براى غافل كردن هركسى از طریق ویژهاى كه با حال و شغل او متناسب و در او موثر است، وارد مىشود و او را به آن سرگرم مىسازد. آنچه غفلت را برطرف، عمل را صالح و انسان را تربیت مىكند، یاد خدا و تذكر است و عوامل تذكر نیز فراوان است. بعضى از عوامل تذكر، تكوینى و برخى دیگر تشریعى است.
اجرام زمینى و آسمانى، شب و روز، نعمتهاى مادى، پدیده حیات و تمامى ذرات جهان هستى كه صنع صانع یكتاست، عوامل تكوینى تذكر است كه نظركردن به آنها اهل معرفت را به یاد خدا مىاندازد. و عوامل تشریعى تذكر، همان عبادات است كه بهترین رافع غفلت است و خلاصه آنكه بر اساس آیات قرآن و به حكم عقل و اثبات تجربه، یاد خدا انسان را از حالت غفلت خارج مىكند و از ابتلا به پیامدهاى آن كه ارتكاب معاصى، مفاسد شخصى و اجتماعى تباه كننده است، دور مىسازد. [7]
شیطان براى غافل كردن هركسى از طریق ویژهاى كه با حال و شغل او متناسب و در او موثر است، وارد مىشود و او را به آن سرگرم مىسازد
از آثار و ثمرات ذكر گفتیم و در اینجا متذكر مى شویم كه یكى از مصادیق والاى ذكر، قرآن است. بنابراین تمام آثارى كه بر قرآن كریم مترتب است و همه بهرهمندیهایى كه انسان از رهگذر قرآن كریم مىتواند به آن برسد، خود ثمرات و آثار ذكر خواهد بود و نیز تمامى اثرات عظیمى كه بر نماز مترتب است، در شمار ثمرات ذكر است؛ زیرا نماز یكى از مصادیق والاى ذكر است.
والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته - تنظیم برای تبیان: گروه دین و اندیشه - حسین عسگری
1-همان، 31.
2-احزاب، 41 و 42.
3-پاسدار اسلام، شماره 137، ص 9.
4- حدید، 23.
5-یوسف، 86.
6-نمازشناسى، حسن راشدى، ص 79.
7-همان، ص 168 و 169.