عملیات طریق القدس
آزاد سازی سوسنگرد و بستان و تأمین مرزهای بین المللی
اقدامات نیروهای خودی پیش از عملیات
جمهوری اسلامی ایران تنها دو ماه پس از پیروزی در عملیات ثامن الائمه (ع)، عملیات طریق القدس را در سال دوم جنگ (آذرماه سال 1360) با سرعت بسیار و بر پایه تحولات جدید و شور و هیجان ایجاد شده در كشور، به عنوان بزرگ ترین عملیات خود در مقیاس گسترده، طرح ریزی كرد. سازماندهی نیروهای داوطلب با انگیزه شهادت طلبی در سازمان سپاه و در آستانه فرا رسیدن ماه محرم، برجسته ترین ویژگی این عملیات بود.
با موفقیت عملیات ثامن الائمه (ع) كه نشان داد طراحی و انجام عملیات های گسترده با سبك و شیوه جدید امكان پذیر است – فرماندهان سپاه و ارتش طی جلسات متعددی شرایط جدید را مورد بررسی قرار داده و مبتنی بر آن
1- انهدام هر چه بیشتر ماشین جنگی عراق.
2- دست یافتن به مواضعی مناسب جهت كم كردن خطوط پدافندی و نهایتاً آزاد سازی نیروهای خودی از پدافند به منظور افزایش توان خودی در عملیات بعدی.
3- آماده شدن برای انجام عملیات نهایی و آزاد سازی گام به گام مناطق اشغالی.
مبتنی بر این استراتژی، دوازده طرح موسوم به «كربلا» تهیه شد كه میزان تناسب توان خود با ظرفیت مورد نیاز منطقه عملیاتی، وضعیت زمین از جنبه نظامی و نیز اهمیت منطقه عملیاتی، از عوامل اصلی در تعیین تقدم هر یك از طرح های مزبور بود، بر همین اساس، پس از مباحث مختلف میان فرماندهان سپاه و ارتش عملیات طریق القدس به عنوان اولین گام از سلسله عملیاتكربلا طراحی و به مرحله اجرا در آمد.
مهم ترین اهداف عملیات طریق القدس عبارت بودند از :
- آزاد سازی شهر بستان و بیش از 50 روستای منطقه
- انهدام نیروهای دشمن در منطقه با استعداد بیش از یك لشكر
- قطع ارتباط بین دو نیروی عمده در مناطق عمومی اهواز و دزفول
- رسیدن به هور و امكان نفوذ در خاك عراق.
پس از پاكسازی منطقه اشغالی در شرق رودخانه كارون در عملیات ثامن الائمه(ع)، هنوز در جبهه جنوب سه منطقه در اشغال دشمن قرار داشت كه عبارت بودند از :غرب روخانه كارون و شهر خرمشهر، منطقه بستان و سوسنگرد و منطقه غرب رودخانه كرخه. این مناطق از نظر وسعت، هدف، استعداد و گسترش نیروهای دشمن دارای موقعیت های متفاوتی بودند، بنابراین با توجه به توانایی و امكانات نیروهای خودی برای انجام عملیات، منطقه سوسنگرد و بستان برای عملیات انتخاب شد.
منطقه عمومی عملیات در شمال غربی اهواز قرار داشته و دارای زمین های مرتفع، پست و هموار می باشد كه از شمال به ارتفاعات الله اكبر، میش داغ و تپه های رملی، در جنوب به رودخانه نیسان و هویزه، در غرب، از یك سو به دغاغله و رودخانه نیسان و از سوی دیگر، به رودخانه سابله و نهر عبید و روستای صالح حسن و از آن جا به سمت تپه های رملی در شمال امتداد می یابد و از شرق به هورالهویزه و تنگه چزابه و مرزهای بین المللی محدود می شود.
زمین منطقه در شمال، رملی و از جنس ماسه های بادی است. سمت بیشتر ارتفاعات منطقه، از شمال غربی به جنوب شرقی و شیب زمین در مكان های مختلف، متفاوت است. رودخانه های این منطقه شامل رودخانه كرخه با عرض تقریبی 25 تا 400 متر و عمق 5/1 تا دو متر است كه عبور از آن بدون استفاده از پل های موجود، غیر ممكن می باشد؛ رودخانه كرخه كور در حمیدیه كه از رودخانه كرخه منشعب شده و تغییر مسیر می دهد؛ نهر سابله به عنوان شاخه ی جدا شده از كرخه و نهر نیسان به عنوان شاخه اصلی، جدا شده از كرخه كه ابتدا به نام مالكیه وارد سوسنگرد شده و از آن جا به بعد نهر نیسان نامیده می شود.
عوارض مصنوعی منطقه به این شرح بود: جاده آسفالته سوسنگرد - پله سابله- بستان؛ جاده معروف به تعاون كه دشمن ساخته بود و از حد فاصل بستان – سابله به پل نیسان و به سمت جفیر امتداد داشت؛ میدان های مین و مواضع احداثی دشمن. آبادی های این منطقه شامل دهلاویه، بردیه، دغاغله، سابله، چزابه و دیگر روستاها می باشد.
ارتش عراق پس از ناكامی در تصرف سوسنگرد و پیشروی به سمت اهواز، در خارج از شهر و غرب سوسنگرد مواضع پدافندی خود را با استفاده از موانع طبیعی و مصنوعی در محور جابر حمدان در شمال رودخانه كرخه و محورهای دهلاویه، سویدانی و هویزه در جنوب كرخه به گونه ای مناسب تحكیم و تثبیت كرد.
عراقی ها پس از عملیات ثامن الائمه (ع) و تحمل ضربه مهلك ناشی از آن، تمام توان خود را برای شناسایی تحركات و مقاصد نیروهای خودی بسیج كرد و تا 60 درصد موفق به كشف این اطلاعات شد. اما به دلیل نقص اطلاعات، همچنان در تردید به سر می برد و در تجزیه و تحلیل خود به این نتیجه رسیده بود كه یكی از راه كارهای احتمالی نیروهای خودی، تمركز تلاش اصلی برای عملیات، در محور غرب سوسنگرد، عبور از پل سابله به سمت بستان و نیز تلاش پشتیبانی، از شمال كرخه و محور الله اكبر، جنوب ارتفاعات رملی به سمت غرب و تنگه چزابه می باشد. دشمن برای مقابله با این راه كارها، تركیب و شكل استقرار نیروهای خود را با استفاده از موانع موجود آرایش داد. ارتش عراق كه برای پشتیبانی و تقویت نیروهای خود به پل های روی رودخانه های كرخه و سابله و جاده های شمالی جنوبی متكی بود، حفاظت و حمایت از پل ها را تشدید كرد. در عین حال، عوارض رودخانه های منطقه تحرك فوق العاده و پشتیبانی سریع را برای دشمن غیر ممكن كرده بود.
نیروهای دشمن در شمال كرخه تیپ 26 زرهی از لشكر 5، تیپ 93 پیاده از لشكر 4 پیاده كوهستانی، گردان 1 پیاده از تیپ 23، تیپ 31 و 32 نیروی مخصوص و نیروهای جیش الشعبی بود.
نیروهای دشمن در جنوب كرخه شامل تیپ های 25 مكانیزه و 16، 30 و 96 زرهی از لشكر 6 زرهی، تیپ 48 پیاده از لشكر 11 پیاده، تیپ 12 زرهی از لشكر 3 زرهی، یك گردان ازتیپ 32 نیروی مخصوص، گردان 20 دفاع الواجبات، نیروهای كماندویی لشكر 7 پیاده و نیروهای جیش الشعبی بود.
دشمن پس از آگاهی از سمت تك نیروهای خودی اقدامات زیر را انجام داد:
1- جابه جایی تیپ 30 زرهی با تیپ 35.
2- تقویت منطقه غرب سوسنگرد با تیپ 30 نیروی مخصوص.
3- تمركز تیپ 31 نیروهای مخصوص و گروه های كماندو در شمال كرخه، تنگه چزابه و پل های كرخه.
4- ایجاد تمركز در گردان های تیپ 12 در شمال كرخه و تنگه چزابه به عنوان نیروی احتیاط و پاتك.
5- ایجاد تمركز در تیپ 48 پیاده و تیپ 93 در مثلثفینیخی و شمال كرخه.
6- ایجاد تمركز در گردان های تیپ 26 شمال كرخه به ویژه خطوط دوم.
7- تقویت خطوط دفاع غرب سوسنگرد یا تیپ 30 زرهی، گردان هایطارق و المثنی.
8- جابه جایی تیپ 10 زرهی از منطقهمسیله به حوالی قرارگاه لشكر 6 زرهی به عنوان احتیاط آن لشكر برای اجرای تك در منطقه غرب سوسنگرد.
9- تمركز در ذخیره مهمات توپخانه و تانك و سلاح ضد تانك و ضد هوایی و افزایش مهمات خطوط اول.
10- تمركز در تقویت نیروی حمایت از پل ها و تقویت سلاح و مهمات مربوط به آن.
اقدامات نیروهای خودی پیش از عملیات
مهم ترین اقدامات نیروهای خودی حد فاصل عملیات های ثامن الائمه (ع) تا طریق القدس، عبارت بودند از:
1- شناسایی خطوط و عمق دشمن؛ مهمترین شناسایی عمق با هدف انهدام دشمن در شمال غربی رودخانه نیسان شامل منطقه غرب سوسنگرد و حاشیه هور و از پشت دشمن در روستاهای دفار، نهركسر، شیخ محمود و تا حوالی بیت نعمه می شد. برای شناسایی معابر خودی به دشمن و برعكس، شناسایی موانع مصنوعی شامل میادین مین، خاكریزها و سایر تاسیسات و نیز شناسایی و ثبت تحركات و استعداد پشتیبانی دشمن اعم از هوایی، هوانیروز، توپخانه و پدافند هوایی اقداماتی انجام گرفت. هم چنین منطقه شمال كرخه در حدفاصل جناح دشمن و ارتفاعات میشداغ در منطقه رملی نیز شناسایی شد كه اطلاعات آن بسیار حائز اهمیت بود و منجر به طرح ریزی عملیات به صورت احاطه ای شد و جاده معروف بر روی منطقه رملی نیز بر اساس همین اطلاعات و برابر نیاز عملیات احداث شد و بدین ترتیب، امكان دسترسی نیروهای خودی در خیز اول به عقبه دشمن در تنگه چزابه فراهم شد.
2- سازماندهی نیروهای مردمی به كوشش و تدبیر سپاه پاسداران، به گونه ای كه در محاسبات عملیات، میزان استعداد و توان سپاه به عنوان یكی از عوامل تعیین كننده در آغاز عملیات و كسب موفقیت مورد تاكید قرار گرفت.
3- طرح ریزی عملیات بر پایه شناسایی از منطقه وتوان موجود نیروهای خودی و انجام دادن برخی جابه جایی ها و تقویت منطقه كه با ظرافت و دقت خاصی انجام گرفت.
4- نزدیك كردن خطوط خودی به دشمن با ایجاد خاكریزهای كوتاه.
5- اجرای طرح آب برای محدود كردن خطوط پدافندی و آزاد كردن نیرو.
6- احداث جاده ای به طول 15 تا 20 كیلومتر در زمین های رملی شمال منطقه عملیاتی.
در پی شهادت برخی از فرماندهان ارتش و سپاه پس از عملیات ثامن الائمه(ع)، انتصاب های جدید موجب تغییراتی در مدیریت جنگ شد كه در گسترش و تأمین همكاری سپاه و ارتش نقش به سزایی داشت.
در این عملیات، نیروهای سپاه پاسداران برای اولین بار در قالب «تیپ» شركت داشتند كه عبارت بودند از:
تیپ 1 عاشورا با استعداد 9 گردان پیاده.
تیپ 2 كربلا با استعداد 3 گردان پیاده.
تیپ 3 امام حسین (ع) با استعداد 8 گردان پیاده.
تیپ امام سجاد (ع).
تیپ امام حسن(ع) با استعداد 3 گردان پیاده (به عنوان احتیاط عملیات).
هم چنین، یگان های ارتش متشكل بودند از :
تیپ 3 از لشكر 92 زرهی.
تیپ های 1 و 2 از لشكر 16 زرهی.
تیپ 1 از لشكر 77 پیاده.
8 گردان توپخانه.
طرح كلی مانور عملیات به شرح ذیل تهیه و تصویب شد:
الف- تلاش اصلی:
با توجه به تحلیل و ارزیابی فرماندهان از نوع آرایش نیروهای پدافندی دشمن و نیز تفكر حاكم بر فرماندهان ارتش عراق و نوع نگرش آنان نسبت به توانایی نیروهای انقلابی و عدم باور دشمن نسبت به امكان عبور قوای خودی از منطقه رملی شمال عملیات، این منطقه به عنوان فلش اصلی عملیات انتخاب شد تا موجب غافلگیری دشمن شود، بر همین اساس، مقرر شد شمال كرخه با استفاده از یك مانور احاطه ای و با به كار بردن یك تیپ زرهی ارتش و دو تیپ پیاده سپاه پاكسازی شده و تنگه چزابه تامین می شود.ب – تلاش پشتیبانی: به منظور حمایت از تلاش اصلی و تامین منطقه جنوبی عملیات، یك مانور جبهه ای با استفاده از دو تیپ زرهی ارتش و دو تیپ پیاده سپاه تصویب شده كه ضمن پشتیبانی از تلاش اصلی، اهداف دیگری را دنبال می كرد كه عبارت بودند از: آزادسازی بستان و منطقه غرب سوسنگرد و نیز دستیابی به كرانه شمالی رودخانه نیسان و سواحل شرقی هورالعظیم.
عملیات در ساعت 00:30 بامداد 8/9/1360 با عبور نیروهای پیاده یگان های سپاه از میادین مین و مواضع دشمن، در چند محور به طور هم زمان آغاز شد. نیروهای عمل كننده در محور شمال عملیات، در همان ساعات اولیه درگیری موفق شدند مواضع نیروهای عراقی را در خطوط اول تصرف كرده و نیروهای احتیاط دشمن را در پشت خطوط پدافندی منهدم كنند. میزان موفقیت اولیه یگان های سپاه در محور شمال به حدی بود كه فرمانده تیپ زرهی ارتش نیز به گردان های زرهی و مكانیزه خود فرمان داد تا از معابر بازشده با چراغ روشن عبور كرده و ضمن انهدام دشمن و حمایت از نیروهای پیاده خودی به سوی هدف های خود در عمق منطقه پیشروی كنند. به این ترتیب، در ساعت 6 بامداد روز اول عملیات، تیپ امام حسین (ع) به همراه یك گردان از تیپ 3 زرهی از لشكر 92 موفق شدند تنگه چزابه را تصرف و تامین كنند. در این محور تا ساعت 9 صبح روز اول، تمامی اهداف تعیین شده، تامین گردید.
در محور جنوبی عملیات، اوضاع به گونه ای دیگر بود. دشمن كه فلش اصلی عملیات نیروهای ایرانی را از این محور می دانست، با بهره گیری از موانع متعدد و هوشیاری نیروهایش به سختی مقاومت كرده و مانع پیشروی قاطع نیروهای ایرانی شده بود. نیروهای خودی به رغم شكستن برخی از خطوط اولیه و تصرف پل سابله، با روشن شدن هوا مجبور به عقب نشینی شدند.
با بروز شرایط سخت در محور جنوبی عملیات، تصمیم گرفته شد كه نیروهای خودی در شمال با ورود به منطقه ابوچلاچ (منطقه كوچك محصور بین شاخه های رودخانه كرخه درغرب بستان) به سوی شرق و جنوب شرقی پیشروی نموده، بستان و منطقه سابله را تصرف و تأمین نمایند.
این مرحله از عملیات در روز دوم با ورود یگان های سپاه به منطقه ابوچلاچ تحقق یافت و شهر بستان پس از 420 روز اشغال آزاد شد.
متعاقب ورود نیروهای خودی به مثلث سابله و پیشروی به سوی ساحل شمال رودخانه سابله و نهر عبید نیروهای باقی مانده عراقی موضع خود در این منطقه را ترك و به جنوب رودخانه سابله گریختند.
روزهای سوم تا پنجم عملیات با تبادل آتش بین طرفین و تلاش نیروهای خودی برای نگهداری و تحكیم مواضع متصرفی سپری شد.
در روز ششم عملیات (13/9/1360) دشمن سعی كرد تا از تعلل نیروهای ایرانی در اتخاذ یك پدافند مطمئن و مستحكم، در منطقه مثلث شكل شمال سابله، سود جسته و آن را مجددا به تصرف خود درآورد و از آن طریق بستان را در معرض تهدید قرار دهد. اما هوشیاری نیروهای خودی و حضور به موقع نیروهای تقویتی (پیاده و زرهی) در قسمت شمال پل سابله، موجب شد تا دشمن با تحمل تلفات سنگین چندین كیلومتر عقب نشینی نموده و در جنوب سابله مستقر شود.
نقطه پایان عملیات طریق القدس، تلاش نیروهای خودی برای پاكسازی محدوده ای به وسعت 70 كیلومتر مربع بود كه بین جنوب سابله و شمال رودخانه نیسان قرار داشت و همچنان در اشغال نیروهای عراقی باقی مانده بود. فرماندهان خودی پس از انجام مباحث مانور و اقدامات شناسایی و آماده سازی نیروها، قصد داشتند این منطقه را نیز آزاد نمایند؛ لیكن قبل از شروع عملیات، فرمانده عراقی به اشتباه تاكتیكی خود مبنی بر حضور در یك منطقه محصور با موانع طبیعی پی برده و بر همین اساس، در تاریخ 30/9/1360 در پوشش آتش شدید توپخانه به طرز ماهرانه ای نیروهای خود را از منطقه مزبور خارج ساخت و در نتیجه، انجام عملیات نیروهای خودی منتفی شد.
با اجرای عملیات طریق القدس، اولین مرحله از استراتژی جدید تحت عنوانكربلای 1 با موفقیت به پایان رسید و نتایج زیر را به دنبال داشت:
1- آزاد سازی 650 كیلومتر مربع از خاك جمهوری اسلامی شامل شهر بستان، حدود 70 روستا، 5 پاسگاه مرزی و نیز تنگه استراتژیك چزابه.
2- تجزیه شدن قوای سپاه سوم عراق، كه با توانی بیش از 6 لشكر بخش های خوزستان را تحت اشغال داشت.
3- موفقیت ابتكار عبور از منطقه رملی.
4- خسارات وارده به دشمن به شرح زیر:
تانك 170
نفربر 150
خودرو 250
توپ ضد هوایی 30
دستگاه مهندسی 120
توپ صحرایی 19
هواپیما 13
هلی كوپتر 4
كشته و زخمی شدن حدود 8500 نفر و به اسارت در آمدن 546 نفر از نیروهای دشمن.
