فلسفه‌بافی یا فلسفه‌یابی!؟

ضابطه و مقیاس فلسفه احكام

سوال از فلسفه احکام، یکی از سوالات اساسی است. سلسله مباحث _ فلسفه احكام _ به دنبال پاسخ برخی از این سوالات است.

چگونه فلسفه احكام را بررسی كنیم؟

منطق قرآن و روش پیشوایان اسلام همه گواه بر این است كه هر مسلمان حق دارد به بحث و بررسی درباره اسرار و فلسفه احكام بپردازد و در این زمینه تفكر و بررسی و سؤال كند.

اما این سخن به این معنی نیست كه ما بدون هیچ ضابطه و مقیاسی هر چه می‏خواهد دل تنگمان بگوییم و هر كس هر چه به فكرش رسید به نام فلسفه احكام بازگو كند.

چرا كه فلسفه بافیهای نادرست، به اندازه تعبدهای خشك و ممنوع ساختن از سؤال و جواب، زیانبخش و خطرناك و غیر منطقی است.

پس این بحث را چگونه و در چه حدود و تحت چه برنامه هایی باید آغاز و دنبال كنیم؟

قبلا یادآوری این نكته لازم است كه اجرای دستورات و قوانین دینی همان طور كه می‏دانیم نه بر جلال و كبریایی خدا چیزی می‏افراید و نه مخالفت با آنها از عظمت و مقام او می‏كاهد، همان طور كه امیر مؤمنان علی علیه‌السلام نیز می‏فرماید: «لاتضره معصیة من عصاه و لاتنفعه طاعة من اطاعه؛ نه عصیان گنهكاران به او زیانی می‏رساند و نه طاعت فرمانبرداران سودی به حال او دارد.»

او دریای بی پایان هستی است. ما و همه آفریده‏ها هر چه داریم از اوست. او چیزی كم ندارد كه ما برایش سازیم و نه ما چیزی داریم كه او نداشته باشد و به او بدهیم. آنچه به ما می‏رسد خزانه اصلی‏اش پیش اوست و به اندازه معینی كه صلاح می‏داند به ما می‏دهد:

«و ان من شی‏ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدر معلوم؛ و خزاین همه چیز تنها نزد ماست؛ ولی ما جز به اندازه معین آن را نازل نمی‏كنیم.» (سوره حجر/21)

آیا یك قطره آب كه از دریای بیكرانی مایه گرفته، می‏تواند چیزی به دریا ببخشد و یا آینه كوچكی كه در برابر آفتاب قرار گرفته، می‏تواند به آن نور بدهد. همه ما انسانها هر قدر پر قدرت باشیم حكم آن قطره كوچك یا آن آینه را داریم.

بنابراین، اگر فایده و نتیجه‏ای در این احكام و مقررات وجود دارد مخصوص ما و مربوط به ماست.

از سوی دیگر، ما نه تنها جسمیم كه هر دستوری از طرف خدا آمده است برای تربیت جسم و پرورش اندام ما و مزایای بهداشتی باشد و نه تنها روحیم كه همه به خاطر آثار معنوی آنها تشریع گردد.

بلكه مجموعه‏ای هستیم از جسم و جان و روح و تن و طبعا دستورات آسمانی ما جامع ماده و معنی و برای تكمیل هر دو جنبه است.

بنابراین، هم آنها كه برای همه دستورهای اسلام تنها در جستجوی فواید طبی و بهداشتی و یا منافع اقتصادی و مادی هستند و حتی نمازها و نیایش‏ها و راز و نیاز با خدا را تنها به خاطر اثرات مفید «روان تنی» و وسیله‏ای برای تسكین آلام روحی و دردها و اضطرابها می‏دانند و جز اینها نتیجه‏ای برای آن نمی‏جویند گمراهند و هم آنها كه حتی استحباب پوشیدن لباس نظیف و گرفتن ناخن و زدودن تار عنكبوت و نخوردن آب از كوزه شكسته و پرهیز از آبی كه خودش یا دیگری در آن غسل كرده است را مربوط به آثار اخلافی و معنوی و روحانی مخصوصی كه هنوز سرپنجه علم و دانش آن را نگشوده است می‏پندارند در اشتباهند؛ بلكه قسمتی از دستورات اسلام بیشتر به خاطر پرورش اخلاق و تكامل روحی تشریع شده و قسمتی برای نظام زندگی و بسیاری از آن هر دو جنبه را دارد.

قوانین و احكام دینی روی هم رفته از چهار دسته بیرون نیست:

• 1- احكامی كه از همان آغاز بعثت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فلسفه آن بر همه آشكار بوده و مردم به تناسب فكر و معلومات خود هركدام چیزی از آن را درك می‏كردند؛ منتها برای این كه مردم را بطور عموم موظف به انجام آنها كنند شكل قانونی به آن بخشیدند؛ مانند تحریم دروغ، خیانت، تهمت، قتل نفس، سرقت، ظلم و ستم، كم فروشی و تقلب؛ و امر به عدالت، پاكی، درستی، كمك به ستمدیدگان، كوشش و كار، نیكی به پدر و مادر و بستگان و همسایگان و مانند اینها كه هر كس در هر پایه از معلومات باشد، فلسفه و سرّ این احكام را در می‏یابد، گو این كه هر قدر به میزان دانش و آگاهی انسان نسبت به مسائل زندگی افزوده شود اهمیت و اثر این دستورها را بهتر درك می‏كند.

سه دسته دیگر از احكام را در شماره بعدی این سلسله مطالب بررسی خواهیم كرد. 

منبع:

پاسخ به پرسشهای مذهبی - نویسندگان: آیات عظام ناصر مكارم شیرازی و جعفر سبحانی.