تبیان، دستیار زندگی
د   كزین برتر اندیشه بر نگذرد ساختار اجتماعی – حقوقی مهریه در این گفتار مدون ، در پی بررسی سلسله مباحث مربوط به « خانواده و قانون » ، تلاش بر آن بوده كه نسبت به بررسی ابعاد لغوی – ادبی ، تاریخی – فلسفی ، فرهنگی – ا...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

به نام خداوند جان و خرد

كزین برتر اندیشه بر نگذرد

ساختار اجتماعی – حقوقی مهریه

در این گفتار مدون ، در پی بررسی سلسله مباحث مربوط به « خانواده و قانون » ، تلاش بر آن بوده كه نسبت به بررسی ابعاد لغوی – ادبی ، تاریخی – فلسفی ، فرهنگی – اجتماعی، و قانونی – قضائی بحث « مهریه در عقد نكاح » تأملی نموده و نظر دوستان ، كاربران و اساتید فرهیخته را به جوانب مختلف این موضوع معطوف بداریم.

لذا این نوشتار ( ساختار اجتماعی – حقوقی مهریه، بخش اول ) با بررسی مباحث زیر ارائه می گردد:

 -1  مقدمه 

 -2  تعریف لغوی و ادبی مهریه 

 -3  تعریف قانونی و حقوقی مهریه 

 -4  ریشه فقهی و قرآنی مهریه 

 -5  تاریخچه و فلسفه وجودی مهریه 

.1 مقدمه: پس از این كه عقد  ا زدواج به طور صحیح و مطابق با شرایط و ویژگی های قانونی واقع گردید، زن و شوهر به حكم قانون ایران ، حقوق و تكالیف گوناگونی در برابر هم پیدا می كنند. بیشتر این حقوق و تكالیف فاقد جنبه مالی بوده و با چهره ای معنوی ، پیوند زن و شوهر را محكم و راسخ می نماید. با این حال مدیریت كانون خانواده لزوم هزینه های مالی را نیز اقتضاء دارد كه بنا به همین ضرورت ، زن و مرد از لحاظ مالی با هم رابطه حقوقی پیدا نموده و قانون مدنی نیز در تنظیم این رابطه نظارت دارد.

از طرف دیگر ، قانونگذار برای جلوگیری از طلاق  های بی مورد و اثبات علاقه و تمایل مرد به دوام زندگی خانوادگی و در راستای تحكیم اساس و بنیان خانواده – این كوچكترین و مهمترین نهاد اجتماعی – تكلیف نموده كه مرد هنگام ازدواج، مالی به عنوان مهریه به زن بدهد و زن و مرد می توانند در خصوص میزان و شرایط پرداختن این مال با هم توافق و تراضی نمایند . طبیعی است كه اجرای چنین قراردادی برای مرد و زن ، تكالیف و حقوق مالی به وجود می آورد.

.2 تعریف ادبی و لغوی مهریه:

مَهر بر وزن « شَهر » ، مال ( و یا چیزی كه قائم مقام مال باشد ) معیّنی است كه بر سبیل متعارف ، زوجه به زوج در عقد نكاح می دهد و یا به نفع زوجه بر ذمه و عهده خود می گیرد. معادل این كلمه در فرهنگ زبان انگلیسی ، كلماتی همچونDowry یاNuptial gift به كار می رود.

.3 تعریف قانونی و حقوقی مهریه:

قانون مدنی ایران ، تعریفی از « مهر » ارائه ننموده است ، لیكن از بررسی مواد قانونی مربوط به مهریه معلوم می شود مهر عبارت است : « مالی كه مرد برای عقد نكاح به همسر خود تملیك می نماید. به عبارت دیگر ، مهر مالی است كه به مناسبت عقد نكاح ، مرد ملزم به دادن آن به زن می شود. »

این الزام مرد ناشی از حكم قانون است و ریشه قراردادی ندارد. به همین دلیل است كه سكوت زن و مرد در حین عقد نكاح یا توافق زن و مرد بر این كه به زن مهریه ای تعلق نگیرد، تكلیف قانونی مرد در مورد دادن نفقه را از بین نمی برد. بنابراین نفس مهریه نوعی الزام قانونی است كه بر شوهر تحمیل می شود و تنها كاری كه زوجین می توانند انجام دهند این است كه هنگام عقد یا پس از آن ، مقدار مهر را به تراضی و توافق هم معین سازند.

 -4 ریشه فقهی و قرآنی مهریه: 

قرآن كریم در آیه شریفه 4 از سوره مباركهنساء، از مهریه و خصوصیات آن سخن می گوید، بدین مضمون كه « كابین زنان را كه به خود آنان تعلق دارد ( و نه پدران و برادران آنان ) و عطیه و پیشكشی است از جانب شما به آنان ، به خودشان بدهید . »

منظور از كابین ، همان مهریه یا مبلغی است كه مرد به هنگام عقد نكاح به زن می دهد یا بر ذمه وی مقرر می شود .

« این جهان نوعروس را  ماند

رطل كابینش گیر و باده بیار »

كابین نامهبه معنایعقدنامه ،كابین خواستن به معنایطلب مهر كردن ،كابین دادن به معنایمهریه دادن وكابین كردن به مفهوم عقد کردن و نكاح كردن به كار می رود. كما این كه منوچهری شاعر طرب و طبیعت چنین سروده است :

« بباید علی الحال كابینش كرد

بیرزد به كابین چنین دختری »

قرآن مجید از مهریه به نام « صَدُقه » یاد كرده است. به عقیده مفسران قرآنی « صدقه » از ماده « صدق» است و نشانه راستین بودن علاقه و تمایل مرد به زن می باشد. ضمن اینكه بنا به نظر صریح قرآن ، مهریه به خود زنان متعلق است كه این دیدگاه با توجه به كاربرد ضمیر « هُنَّ » در آیه شریفه فوق الذكر مورد تأیید و تأكید می باشد. همچنانكه با اعمال كلمه « نَحله» ، تصریح می فرماید كه عنوان مهریه صرفاً هدیه ، عطیه و پیشكشی از جانب مرد به زن می باشد و نه چیزی غیر از آن .

قرآن كریم هر رسم ، آئین ، و شیوه قومی را كه موجب تضییع حقوق زنان در خصوص مهریه می گردید، منسوخ نمود. ازجمله آن كه به موجب رسوم جاهلیت ، هرگاه مردی نسبت به زن خود دلسرد و بی میل می شد ، آن قدر او را در مضیقه ، تنگنا ، شكنجه و عسر و حرج قرار می داد كه ضمن رضایت به طلاق ، تمام یا قسمتی از مهری كه به زن داده شده ، جبران شود. این همان رسمی است كه به عنوان مثلی در افواه عموم مردم شكل گرفته است : « مهرم حلال ، جانم آزاد ».  اما قرآن كریم در آیه شریفه19 از سوره مباركه نساء می فرماید : « زنان را به خاطر این كه چیزی از آنها بگیرید و قسمتی از مهری كه به آنها داده اید ، جبران نمایید تحت مضیقه و شكنجه قرار ندهید.»

-5 تاریخچه و فلسفه مهریه:

به نظر استاد متفكر مطهری ، مطابق با یك سلسله وقایع تاریخی و نه حقایق علمی و تجربی و از بررسی زندگی نوع انسان در ادوار ماقبل تاریخ كه بشر به حال توحش می زیسته و زندگی قبیله ای داشته تا اكنون ، این گونه به نظر می رسد و فرض می شود كه در مراحل اولیه دلایلی همچون عدم آگاهی عمومی به تأثیر آمیزش مرد در تولید فرزند ، اعتقاد به انتقال نسب از طریق مادر و نگرش به مرد به عنوان موجودی عقیم و نازا ( به این دلیل كه فرزند به طور مستقیم از مادر متولد می گردیده است) ، باعث می شده كه مرد به عنوان طفیلی زن زندگی كند  و خدمتكار وی باشد . در این دوره ، كه موسوم به دوره « مادرشاهی » یا « مادر سالاری » بوده ، زن بر مرد حكومت می نموده است.

در مرحله بعدی ، بنا به دلایلی همچون آگاهی عمومی به نقش بسزای مرد در توالد و تناسل ، و تلقی مرد از خود به عنوان صاحب اصلی فرزند و ریاست خانواده از یك سو و وجود روابط خصمانه و جنگجویانه بین قبایل و نیاز مرد به انتخاب زن به عنوان همسر خود از سوی دیگر باعث گردید تا مردان ضمن به دست گرفتن حكومت، دختر مورد نظر خویش را از میان افراد قبیله دیگر می ربودند.

اما از آنجا كه به تدریج صلح و صفا و دوستی ، جای خصم و دشمنی و عناد را گرفت و همزیستی مسالمت آمیز به عنوان یك اصل عرفی و سپس قانونی ، مقبول جوامع و دول مختلف جهان قرار گرفت، رسم ربودن دختر نیز منسوخ گردید و مرد برای به دست آوردن دختر مورد تمایل و علاقه خود با رفتن میان قبیله و خانواده وی و كار كردن برای پدر او و به ازای خدمت در قبال پدر دختر ، خود را به عنوان داماد خانواده مطرح می نمود.

در مرحله بعدی مرد دریافت كه به جای سال ها كار و تلاش برای پدر عروس بهتر است كه هدیه ای به عنوان پیشكش تقدیم او نماید و دختر را از او بگیرد و به نظر می رسد رسم « مهر» از این دوره تاریخی و این طرز پندار و كردار نوع مردان نشأت گرفته است.

شایان ذكر است مطابق با نظریه ای ، بعد از سقوط سیستم « مادر شاهی » و تأسیس سیستم « پدر سالاری » ، زن در حكم برده و یا اجیر مرد قرار گرفت و به او به عنوان یك ابزار اقتصادی كه احیاناً موجب تسكین شهوت مرد می گردید، نگاه می شد . چنین زنی فاقد استقلال اجتماعی و اقتصادی انگارده می شد كه محصول تلاش او متعلق به مرد دیگری اعم از پدر یا برادر یا شوهر بود. همچنین این زن هیچ گونه اختیاری در انتخاب شوهر نداشت. این طور عنوان شده كه در این دوره زمانی ، پولی كه مرد به عنوان مهریه به زن می داده  در مقابل بهره اقتصادی بوده كه از زن در ایام زناشویی می برده است.

در جریان تحول روابط انسانی بین زن و مرد در این خصوص ، مرحله دیگری هم قابل تصور و تصدیق می باشد. در این مرحله مرد در جستجوی همسر مورد علاقه خویش برآمده و بعد از تحقق منظور و انتخاب زن زندگی آینده خود ، در هنگام ازدواج هدیه ای  تقدیم وی می نماید.

در مورد این هدیه ، هیچكدام از والدین نسبت به آن حقی نداشته و زن از هر لحاظ استقلال مالی – اقتصادی و اجتماعی خود را حفظ می نماید و حق تصرف در مال خود را دارد.

از جمله خصوصیات و ویژگی های این مرحله می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

-1 انتخاب مرد به عنوان همسر آینده ، به اختیار و اراده خود زن بوده و در این خصوص كاملاً آزادانه عمل می نموده و افرادی همچون پدر یا برادر ، امكان تحمیل اراده خود را نداشته و نباید سرنوشت دختر را به میل و سلیقه شخصی خود رقم بزنند.

-2 چه زمانی كه دختر در خانه  پدر به سر می برد و چه هنگامی كه در پی ازدواج به خانه شوهر خود می رود كسی حق ندارد محصول كار و تلاش و زحمت زن را استثمار نماید و زن با آزادی كامل در قراردادها و معاملات ، احتیاجی به اخذ نظر مثبت شوهر خود ندارد.

-3 مرد در عین بهره برداری از وصال زن ، مكلف است زندگی زن را در حدود امكانات خود تامین نماید. این مرحله با خصوصیات موصوف مورد تأیید دین مبین اسلام و كتاب شریف قرآن قرار گرفته و تمامی انسان ها ، مسلمانان و مؤمنان به عمل مطابق با این نكات سفارش شده اند.

همانطور كه در مطلب « بررسی مباحث خواستگاری و نامزدی در حقوق مدنی ایران » نیز مورد اشاره قرار گرفت در قانون خلقت مرد مظهر نیاز و طلب و خواستاری ، و زن مظهر مطلوبیت و پاسخگویی آفریده شده است. از نظر متخصصان و دانشمندان ، مرد از لحاظ قوای جنسی از زن قوی تر است اما در روایات اسلامی تأكید گردیده مرد از این نظر قوی تر نیست بلكه حتی برعكس این موضوع مصداق دارد، لیكن زن بنا به خصوصیات ذاتی و فطری خود با قدرت خودداری بیشتری نسبت به مرد آفریده شده است. نتیجه نظریه دانشمندان و دیدگاه مطروحه در روایات اسلامی هر دو یكی است ، بدین معنا كه مرد در قبال غریزه از زن ناتوان تر است.

لذا این خصوصیت همواره به زن فرصت داده كه دنبال مرد نرود و به زودی تسلیم عشق و تمایل او نشود و برعكس مرد را وادار به اظهار نیاز به زن و جلب رضایت او نموده است.

از جمله اقداماتی كه مرد در راستای جلب رضایت و احترام به موافقت زن به عمل آورده ، اعطای هدیه ای به زن می باشد.

فهرست منابع و مآخذ:

.1 كاتوزیان ، دكتر ناصر ، دوره مقدماتی حقوق مدنی ( حقوق خانواده ) ؛ انتشارات دادگستر ، تهران ، چاپ اول ، پاییز سال79.

.2 مرحوم امامی ، دكتر سید حسن ، حقوق مدنی ؛ انتشارات كتابفروشی اسلامیه ، تهران ، چاپ سیزدهم ، شهریور ماه سال75 ، جلد چهارم .

.3 كاتوزیان ، دكتر ناصر ، قانون مدنی در نظم حقوقی كنونی ؛ نشر دادگستر ، تهران ، چاپ اول ، تابستان 77.

.4 استاد شهید مطهری ، مرتضی ، نظام حقوق زن در اسلام ؛ انتشارات صدرا ، تهران ، چاپ بیست و هفتم ، تیرماه سال78.

.5 جعفری لنگرودی ، دكتر محمدجعفر ، ترمینولوژی حقوق ؛ كتابخانه گنج دانش ، چاپ هشتم ، سال 76.

.6 معین ، دكتر محمد ، فرهنگ فارسی ( متوسط) ؛ انتشارات امیركبیر ، تهران ، چاپ پنجم ، سال 1362  ، جلد سوم .

.7 میرمحمد صادقی ، دكتر حسین ، واژه نامه حقوق اسلامی ؛ نشر میزان ، چاپ پنجم ، پاییز سال 76.

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.