راویان شیرین زبان تاریخ

تأثیر آثار الكساندر دوما و جرجی زیدان بر رمان تاریخی فارسی

از زمان پیدایش رمان تاكنون بیش از 3 قرن نمی‌گذرد، اما طی همین دوران نه چندان طولانی، رمان به یكی از تاثیرگذارترین عناصر زندگی بشر تبدیل شده است. رمان با ساخت ساده و قابل فهم خود سخت‌ترین و انتزاعی‌ترین مسائل انسانی را برای همه اقشار جامعه بازگو می‌كند؛ مسائلی كه گاه از چشم تیزبین علومی چون فلسفه و جامعه‌شناسی نیز پوشیده مانده است. به عقیده صاحبنظران، رمان زاده بحران و تنش است و از تقابل جامعه سنتی و مدرن شكل می‌گیرد. این بحران در اروپا، رنسانس و در ایران دوران مشروطیت است و این یعنی زمانی كه هویت فردی معنا پیدا می‌كند و فرهنگ بورژوایی حكومت فئودالی را كنار می‌زند.

تاریخ در رمان:

رمان اقسام گوناگونی دارد یكی از گونه‌های اصلی و اولیه‌ای كه در تقسیم‌بندی‌های موضوعی جای می‌گیرد رمان تاریخی است. اهمیت رمان تاریخی در ایران از آن‌رو است كه اصولاً رمان فارسی با رمان تاریخی آغاز می‌شود.

به عنوان مقدمه بد نیست در اینجا تعریف«والتر اسكات» پدر رمان تاریخی را از این‌گونه ادبی ذكر كنیم تا تصویر روشن‌تری از آن در ذهن ترسیم شود: «رمان تاریخی، دوره‌ای از تاریخ را مایه كار خود قرار می‌دهد كه در آن دو فرهنگ ـ‌كه یكی در حال مردن و دیگری در حال زادن است ـ در حال ستیز و جدال با هم هستند.»

رمان تاریخی با استفاده از این دوره، «اشخاص داستانی» را خلق می‌كند و این اشخاص را وامی‌دارد تا در میان «شخصیت‌های واقعی تاریخی» شروع به زندگی و فعالیت كنند و در حوادث واقعی تاریخی شركت جویند و این اشخاص داستانی از حوادث تاریخی كه بر مردم آن دوران تاثیر گذاشته، به شدت تاثیر می‌پذیرند و درباره آن سخن می‌گویند و در نتیجه دوران گذشته از طریق روابط و مناسبات مستقیم و نزدیك این اشخاص به نمایش گذاشته می‌شود  در واقع نویسنده رمان تاریخی، تخیل و واقعیت را درهم می‌آمیزد تا ضمن آنكه مخاطب با حوادث تاریخی آشنا می‌شود، اسباب سرگرمی او نیز فراهم گردد.

زایشی از دل بحران:

گفتیم كه اساساً رمان، زاده بحران است، رمان تاریخی كه یكی از اقسام رمان به‌شمار می‌رود نیز از این قاعده مستثنی نیست و اوضاع جامعه در شكل‌گیری آن نقش بسزایی دارد. رمان تاریخی، در اروپای قرن 19 میلادی، همزمان با افول امپراتوری«ناپلئون بناپارت»و تحت‌تاثیر افكار رمانتیك‌ها به وجود آمد. به عقیده بسیاری از پژوهشگران از جمله«گئورك لوكاچ»ـ در مقاله‌ای با عنوان «زمینه‌های اجتماعی ـ تاریخی تكوین رمان تاریخی» ـ جنبش‌های سیاسی و شرایط اجتماعی مهم‌ترین عامل پیدایش رمان و به‌ویژه رمان تاریخی می‌باشد آنگاه كه انقلاب‌های بورژوایی شدت می‌گیرد و احساسات ناسیونالیستی و ملی‌گرایانه به اوج خود می‌رسد، رمان تاریخی متولد می‌شود و مردم را از پیشینه تاریخی و عظمت و اقتدار گذشته آگاه می‌كند تا با تغییر وضعیت كنونی، آینده‌ای متعالی را برای خود رقم بزند. از آنجا كه این افكار در انگلستان زودتر از سایر كشورهای اروپایی به وجود آمد، به ناچار رمان تاریخی در این كشور زاده شد.«والتر اسكان»اسكاتلندی (1832ـ 1771 م) نخستین كسی بود كه با معرفی رمان تاریخی به ادبیات جهان توانست اصولی را برای آن وضع كند و به عنوان یك هنرمند جریان‌ساز آثاری بیافریند كه مورد تقلید بسیاری از نویسندگان واقع گردد.

گرچه رمان تاریخی در انگلستان متولد شد اما بی‌شك كشور فرانسه بستر مناسب‌تری برای تكوین و پرورش آن بود. نویسندگان فرانسوی پس از مطالعه آثار «اسكات» و باتوجه به پشتوانه عظیم تاریخی خود، دست به آفرینش رمان تاریخی زدند، به‌طوری كه به‌زودی، خود را به‌عنوان پرچم‌دار این نوع از رمان معرفی كردند. كار«اسكات»در فرانسه به‌وسیله نویسندگانی چون«الكساندر دوما»(پدر) با رمان‌های «سه تفنگدار» و «كنت مونت كریستو»،«ویكتور هوگو»با رمان‌های «بینوایان» و «نتردام پاریس»، «شاتوبریان» با رمان «شهدا» و«مریمه»با رمان «وقایع سلطنت شارل نهم» دنبال شد اما در این بین، آثار «الكساندر دوما» (پدر) از تاثیرگذاری بیشتری برخوردار بود، چراكه پس از مدت كوتاهی به زبان‌های مختلف ترجمه شد و با ترجمه این آثار بود كه قالبی به‌نام رمان تاریخی در ادبیات جهان معنا پیدا كرد و افراد زیادی را در سراسر دنیا به این شاخه از ادبیات علاقه‌مند نمود. آثار «دوما» در ایران نیز با استقبال گرمی مواجه شد و این استقبال، هم از طرف مترجمان صورت گرفت و هم از جانب مردم اما اینكه چرا مترجمان ایرانی بیش از همه به آثار نویسندگان فرانسوی روی خوش نشان دادند، چند علت داشت؛

نخست آنكه زبان فرانسه در آن روزگار، زبان مشترك علم و فرهنگ در اروپا بود، بنابراین برای آشنایی با علم و تمدن غرب، چاره‌ای جز یادگیری زبان وجود نداشت.

علت دیگر آنكه وقتی دولت ایران تصمیم گرفت برای آموزش جوانان خود از مدرسان اروپایی دعوت كند، كشور فرانسه را بهترین گزینه یافت، چراكه این كشور، به‌ویژه پس از اضمحلال امپراتوری ناپلئون از انگلستان و روسیه ـ كه طمع آنها به ثروت‌های ملی این سرزمین به اثبات رسیده بود ـ مطمئن‌تر به‌نظر می‌رسید.

از سوی دیگر، روشنفكرانی كه به كشورهای همسایه تبعید می‌شدند، با شركت در محافل فرانسوی‌زبان با تمدن این كشور آشنا شدند و این افراد كسانی بودند كه بعدها نخستین رمان‌های تاریخی را به فارسی ترجمه كردند.

اعزام دانشجو به اروپا، رونق صنعت چاپ و تمایل درباریان به آثار كشورهای دیگر نیز ورود این محصولات فرهنگی را به ایران تسهیل می‌كرد.

دروازه های آشنایی با آثار دوما

اكنون ببینیم مترجمان ایرانی چگونه با آثار«دوما»آشنا شدند و این آثار تا چه حد بر رمان فارسی تاثیر نهاد. این رمان‌ها كه ارمغان سفرهای«ناصرالدین‌شاه»به اروپا بود، به‌وسیله مترجمان در دسترس مردم قرار گرفت. چیزی كه اشتیاق مردم را به خواندن این رمان‌ها افزایش می‌داد، تنها كنجكاوی آنها برای آگاهی از فرهنگ كشورهای اروپایی نبود، بلكه نزدیكی و شباهت ساختاری این آثار با داستان‌های كهن فارسی مانند سمك عیار ، حسین كرد ، امیر ارسلان و... علاقه مردم را به خواندن آنها برمی‌انگیخت. در‌واقع رمان تاریخی اگرچه به ظاهر یك قالب جدید محسوب می‌شد اما برای مخاطب ایرانی چندان بیگانه نبود. او در رمان‌های«دوما»همان عناصری را می‌یافت كه در داستان‌های كهن فارسی، بارها و بارها با آن مواجه شده بود؛ رمان‌هایی سرشار از حوادث هیجان‌انگیز با قهرمانانی دلیر و پاكباز كه به مقابله با قدرت‌های خودكامه برمی‌خاستند و همواره با زیركی و مهارت خود، دشمنان را مغلوب می‌كردند. قهرمانانی كه مظهر فضیلت و اخلاق بودند.

زبان ساده زیدان

بجز آثار فرانس، مترجمان ایرانی هنوز هم به ترجمه آثاری كه به زبان دین و مذهبشان، یعنی عربی نوشته می‌شد، علاقه نشان می‌دادند. این توجه به‌ویژه از زمانی بیشتر شد كه نویسنده شهیر عرب، جرجی زیدان (1914ـ1861م)، به نگارش یك سلسله داستان تاریخی پرداخت. او كه بیشتر آثارش در زمینه تاریخ بود، با شیوه نگارش خود، تاریخ را به میان مردم برد. با وجود آنكه جرجی زیدان یك مسیحی عرب بود، اما با پرداختن به تاریخ جهان عرب با محور اسلام، از یك سو فرهنگ و تمدن اعراب و مسلمانان را به جهانیان معرفی كرد و از سوی دیگر، موجب علاقه‌مندی قشرهای متوسط جامعه به مطالعه تاریخ شد.مترجمان ایرانی با فاصله زمانی كوتاهی از انتشار آثار زیدان، آنها را به فارسی ترجمه می‌كردند.

 بجز سبك ساده و روان و زبان قابل فهم آثار جرجی زیدان كه مترجمان را مجذوب خود كرده بود،

عامل مهم دیگری وجود داشت كه مخاطبان ایرانی را با این آثار همراه می‌كرد و آن، مبانی مشترك دینی میان اعراب و ایرانیان بود، چرا كه مضمون اصلی رمان‌های جرجی زیدان را مضامین دینی تشكیل می‌داد و این پیوند و قرابت تاریخی و مذهبی برای خوانندگان ایرانی خوشایند بود. همچنین آثار زیدان، معمولا دوره‌ای از تاریخ را در بر می‌گرفت كه یك دوران پرهیاهو و پرآشوب تاریخی محسوب می‌شد، مانند حوادث صدر اسلام، روی كارآمدن امویان، واقعه كربلا، قدرت یافتن عباسیان و ... گیرایی این داستان‌ها به خودی خود و همراه شدن آنها با چاشنی تخیل و وجود یك رابطه عاشقانه میان شخصیت‌های اصلی داستان، بر جذابیت آنها می‌افزود و باعث می‌شد كه ضعف‌های تكنیكی كار كمتر به چشم بیاید. استاد«مجتبی مینوی»درباره ترجمه آثار دوما و زیدان می‌نویسد: «از ترجمه‌هایی كه از السنه اروپایی شده بود، «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی»، «خانم انگلیسی یا بلوای هند»، «سه تفنگدار»، «كنت مونت كریستو»، «سر مجوس»، «لارن مارگو»، «ژیل پلاس»، «قلماك» و «تاریخ لویی چهاردهم» و نظایر آن را می‌خواندیم و از كتبی كه از تصنیفات جرجی زیدان و غیره ترجمه شده بود، «تاریخ سلمی»، «ارمانوس خاتون مصری»، «خانم شامی»، «هفدهم رمضان» و «آدم جدید» و چند تایی دیگر را قرائت می‌كردیم. (مجتبی مینوی، پانزده گفتار، ص 349)

تاثیر دوما بر رمان ها ی فارسی

هنوز مدت زیادی از انتشار ترجمه رمان‌های تاریخی دوما و زیدان نگذشته بود كه نویسندگان ایرانی به فكر استفاده از این قالب ادبی افتادند. البته اوضاع سیاسی ـ اجتماعی آن روزگار بیش از هر چیز در این امر دخالت داشت؛ زیرا ایران این دوره (قرن 20 میلادی/ اواخر قرن 13و اوایل قرن 14 ق) دستخوش تحولات فراوانی بود و زمان زیادی از رویداد مهمی به نام انقلاب مشروطه نمی‌گذشت. در آن زمان ایران اوضاع چندان مساعدی نداشت و در برزخی میان سنت و تجدد گرفتار بود. فرهنگ و ادبیات نیز كه آینه اجتماع هستند، از این شرایط بی‌تاثیر نماندند. هنرمندان عصر مشروطه، پیوسته در حال كسب تجربه‌های تازه بودند و هر چیز تازه و جدیدی را می‌آزمودند تا از آن برای رسیدن به اهداف خود ـ كه غالبا سیاسی بود‌ ـ بهره گیرند. در واقع آنها به دنبال قالب تازه‌ای بودند كه به كمك آن افكار و عقاید روشنفكرانه خود را بیان كنند و رمان تاریخی تجربه موفقی بود كه توانست آنها را در این زمینه یاری كند. به این ترتیب در مدت كوتاهی رمان تاریخی‌ جای خود را در میان مردم باز كرد و نویسندگان با اتكا به تاریخ شكوهمند و البته پرفراز و نشیب ایران دست به قلم بردند و آثاری در قالب رمان تاریخی به رشته تحریر درآوردند و سعی داشتند با نزدیك كردن نوشته‌های خود به آثار مغرب‌زمین، با شتاب بیشتری در مسیر تجدد گام بردارند. این‌گونه بود كه نخستین رمان‌های تاریخی فارسی تحت تاثیر رمان‌های الكساندر دوما و جرجی زیدان نگاشته شد. مهم‌ترین این رمان‌ها عبارتند از: «شمس و طغرا» اثر محمدباقر خسروی ، «عشق و سلطنت» اثر شیخ موسی نثری ، «دام گستران» به قلم صنعتی‌زاده كرمانی ، «دلیران تنگستان» اثر حسین ركن‌زاده‌آدمیت ، «آشیانه عقاب» نوشته زین‌العابدین موتمن و «پهلوان زند» اثر ش. پرتو.

منابع:

1ـ بالایی، كریستف. پیدایش رمان فارسی. مترجمان: مهوش قدیمی، نسرین خطاط. تهران: معین، انجمن ایران‌شناسی فرانسه، 1377.-

2ـ روزبه، محمدرضا، ادبیات معاصر ایران (نثر)، تهران: روزگار ، 1381

3ـ ریپكا، یان، تاریخ ادبیات ایران. ابوالقاسم سری، تهران: سخن، 1383

4ـ سلیمانی، محسن. رمان چیست؟ تهران: نی، 1374

5ـ صبور، داریوش. از كاروان حله. تهران: سخن، 1384

6ـ غلام، محمد، رمان تاریخی. تهران، چشمه، 1381

7ـ كامشاد، حسن، پایه‌گذاران نثر جدید فارسی، تهران، نی، 1384

8-میرصادقی، جمال، ادبیات داستانی، تهران، سخن، 1382 9ـ میر عابدینی، حسن، صد سال داستان‌نویسی ایران. تهران، چشمه، 1383

سمیه شیخ زاده

تنظیم: بخش ادبیات تبیان