سیر و سلوك زائر
كتاب سیر و سلوك زائر اثر جان بانیین از شاهكارهای عرفانی ادبیات انگلیس است كه در قالب كنایات و استعارت و تشبیهات بیان شده و نموداری است از تلاش روح انسان در جدال با زندگی، برای عبور از فراز و نشیبهای دوران حیات، و رسیدن به وادی رستگاری و تقدس، و شرح مخاطرات و مخافات، غمها و شكستها و ناامیدیها یا موفقیتهایی كه پیش میآید؛ این روح در این جدال گاه ناامید است و گاه امیدوار.
مطالب كتاب سیر و سلوك زائر جنبهی نمادی دارد. در این نمادهای عرفانی، نویسنده اشخاص مختلفی را تجسم میكند. این اثر مانند برخی از آثار عرفای اسلامی مانند منطقالطیر و قصهالغربهالغربیه داستانی تمثیلی است، با این تفاوت كه در اثر شیخ عطار ، مرغان نماد سالكانیاند كه از وادیها میگذرند اما در اثر جان بانیین ، وادیها به صورت شهرها و سرزمینها توصیف شده است. مقصد و هدف مانند داستان قصهالغربهالغربیه شیخ شهابالدین سهروردی همانطور سیناست.
كتاب عرفانی و دینی سیر و سلوك زائر، شرح حال روحی عارفی است كه خود را در برابر خداوند بندهای شرمسار و گناهكار میداند و باری سنگین از گناه را بر دوش میكشد. برای رهایی از این بار گران در اندیشهی چارهجویی است. چون خشم و غضب خداوند را عمیقاً احساس میكند خانهی خود را كه در شرف نابودی است و در «دیار ناامنی و نیستی» واقع است، ترك میكند. یعنی در حقیقت اولین گام مبارزه با نفس را در جهت قطع پیوندها و علائق مادی برمیدارد و قدم در راه میگذارد. طریق سیر و سلوك خود را با ترك تمنیات نفسانی و وابستگیهای دنیوی و همسر و فرزندان، همسایگان و یار و دیار خود آغاز میكند. در فرهنگ عرفانی این آغاز راه سالك است. سالك در مقابل درگاه احدیت خود را بندهای گنهكار و عاجز و حقیر میپندارد كه برای رهایی از زندان نفس اماره و تطهیر جسم آلوده به گناه و در هم كوبیدن حصارهای قیود جهان مادی، در جستجوی وادی روحانی به سیر و سلوك میپردازد و برای عبور از جهان مادی پا بر سر دل میگذارد و در طلب و جستجوی حیات روحانی و ابدی تمرین پرواز میكند. همانگونه كه در نظر افلاطون هم تنها راه رهایی از بدیها پرواز از زمین به سوی آسمان است. چنانكه میگوید: «به جهت آنكه مرد حكیم با نظام الهی ارتباط یابد و وجودش نظام و الوهیت بپذیرد.» افلاطون از این تعبیر قصدش تشبه به صفات و اخلاق
الوهی است، زیرا خداوند عدالت مطلق است و از میان مردم آن كس كه عادلترین است بیشتر از دیگران به خداوند نزدیك است. به طور كلی مفاهیمی چون سیر، سفر و زیارت كه از زبان یك عارف انگلیسی در اثر سیر و سلوك زائر مطرح شده همواره توجه عرفای اسلامی بوده است. از آن جمله حكیم سنایی در سیرالعباد الیالمعاد ، سفر را بر دو گونه دانسته است:سفر جسمانی و سفر روحانی.
همانگونه كه عالم بر دو گونه است: عالم روحانی و عالم جسمانی. سفر روحانی، پرواز انسان به مدد اندیشه و تفكر در عالم روحانی است و لازمهی آن پرورش عقل و دستیابی به معرفت است. در حالی كه سفر جسمانی حركت جسم است و لازمهی آن دارا بودن دوپای قوی. همانطور كه در سفر جسمانی از منازل، وادیها، شهرها، اقلیمها و سرزمینها میگذریم در سفر روحانی، ابتدا باید جسم را كه تركیبی از غرایز و طبایع است از آلودگیها و پلیدیها و خودخواهیها و غرورها پاك كرد، زیرا از این طریق سالك متوجه رذیله خود میگردد.
در كتاب سیر و سلوك زائر اعمال رذیله تشبیه شده است به «جامهی ژنده و ناپاك» و بدین طریق«مسیحی سالك» در كتاب عرفانی سیر و سلوك زائر متوجه درد عمیق خود شده و خود را در معرض هلاكت میبیند. لذا توجهش از ذات نفسانی، عالم دنیوی و امیال مادی، معطوف به عالم روحانی شده و میكوشد به یاری خداوند و به مدد نور هدایت كتاب مقدس و با الهام از حضرت عیسی مسیح(ع) سرانجام با توسل به سیر و سلوك رستگار گردد. اهل دنیا و نزدیكان و خویشان چون حال پریشان او را میبینند، او را متهم به جنون و اختلال دماغ میكنند و برایش معالجات و درمانهایی تجویز كرده و سعی در انصراف خاطر وی مینمایند. لكن چون با عزمی راسخ مصمم به حركت در جهت نجات خویش است، گوشهایش را بر احتجاجات اهل عالم میبندد. وی طالب رهایی است و مباحثات و جدالها بر قلبش بیاثر است. شائق به مراجعت نیست، هر اندازه كه لجاجت خویشان، همسایگان و همسر نسبت به منصرف گردانیدن او افزون میشود، به همان نسبت او سریعتر و قاطعتر گام برمیدارد و میگریزد.
در طریق عرفان و سیر و سلوك همواره موانع بازدارنده بیشمار است، لكن آن حالت قلیان و جوشش و شور و اشتیاق درونی سالك هیچ عذر و بهانهای را نمیپذیرد. اطرافیان به دشمنی با وی میپردازند و تهدید به تركش میكنند. اهل دنیا همواره مردانی را كه به آن پشت میكنند، دیوانه میپندارند. لكن مسیحی سالك تنها با قرائت آیات كتاب مقدس و توبه و زاری و دعا و نیایش به درگاه احدیت سرگرم است. و با اخلاص و ریاضت میكوشد تا سرانجام ضمیر باطن را به یاری خداوند، شایستهی تابش نور حق سازد و در قلبش جوانهی حیات روحانی بروید و در نتیجه به شادی و سرور و انبساط خاطر ابدی دست یابد.
هر یك از انسانها به نوبهی خود در طی دوران حیات صحنههای نبرد دارند ولی مانند«جان بانیین» عارف و نویسندهی اثر سیر و سلوك زائر، دارای چنان نبوغی نیستند كه این چنین مراحل عالی عرفانی را ترسیم نمایند. این اثر ضمن بیان احوال و روحیات عرفانی نویسندهی آن، توانسته است به وضوح و روشنی مسائل مذهبی- عرفانی زمان وی را كه عصر مذهب پروتستان و آئین پیورتن است، به وضوح ترسیم كند.
ماخذ: سیر و سلوك زائر-جان بانی این-گلناز حامدی-انتشارات مدحت
تنظیم : بخش ادبیات تبیان