رحمت عمومی و دائمی
قصد داشتیم كلمات «بسم الله الرحمن الرحیم» را مورد بررسی قرار دهیم كه بخاطر طولانی شدن مطلب و اینكه شاید شما هم مثل من حوصله خواندن یك مطلب طولانی را نداشته باشید آن را به سه بخش تقسیم كردیم: در دو بخش قبلی كلمه «بسم » و «الله » را مورد بررسی قرار دادیم و امروز قصد داریم دو كلمه «رحمن» و «رحیم» را مورد بررسی قرار دهیم.
رحمان و رحیم ، دو صفتند كه از ماده رحمت اشتقاق یافتهاند ، و رحمت صفتى است انفعالى ، و تاثر خاصى است درونى ، كه قلب هنگام دیدن كسى كه فاقد چیزى و یا محتاج به چیزى است كه نقص كار خود را تكمیل كند، متاثر شده، و از حالت پراكندگى به حالت جزم و عزم در مىآید، تا حاجت آن بیچاره را بر آورد ، و نقص او را جبران كند ، چیزیكه هست این معنا با لوازم امكانیش در باره خدا صادق نیست، و به عبارت دیگر، رحمت در خدای تعالى هم به معناى تاثر قلبى نیست، بلكه باید نواقص امكانى آن را حذف كرد ، و باقى مانده را كه همان اعطاء، و افاضه، و رفع حاجت حاجتمند است، به خدا نسبت داد .
كلمه (رحمان) صیغه مبالغه است كه بر كثرت و بسیارى رحمت دلالت مىكند ، و كلمه (رحیم) بر وزن فعیل صفت مشبهه است ، كه ثبات و بقاء و دوام را میرساند ، پس خداى رحمان معنایش خداى كثیر الرحمة ، و معناى رحیم خداى دائم الرحمة است ، و بهمین جهت مناسب با كلمه رحمت این است كه دلالت كند بر رحمت كثیرى كه شامل حال عموم موجودات و انسانها از مؤمنین و كافر مىشود ، و به همین معنا در بسیارى از موارد در قرآن استعمال شده ، از آن جمله فرموده : (الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى (طه:٥) ، مصدر رحمت عامه خدا عرش است كه مهیمن بر همه موجودات است ) و نیز فرموده : قُلْ مَنْ كَانَ فِی الضَّلالَةِ فَلْیَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمَنُ مَدًّا (مریم:٧٥) ، بگو آن كس كه در ضلالت است باید خدا او را در ضلالتش مدد برساند ) و از این قبیل موارد دیگر.
و نیز بهمین جهت مناسبتر آنست كه كلمه ( رحیم ) بر نعمت دائمى ، و رحمت ثابت و باقى او دلالت كند ، رحمتى كه تنها بمؤمنین افاضه مىكند ، و در عالمى افاضه مىكند كه فنا ناپذیر است ، و آن عالم آخرت است ، همچنانكه خدای تعالى فرمود : (وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیمًا (الاحزاب٤٣) ، خداوند همواره ، به خصوص مؤمنین رحیم بوده است)، و نیز فرموده : (إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِیمٌ (التوبه ١١٧) ، بدرستى كه او به ایشان رئوف و رحیم است ) ، و آیاتى دیگر ، و به همین جهت بعضى گفتهاند : رحمان عام است ، و شامل مؤمن و كافر مىشود ، و رحیم خاص مؤمنین است .
كلمه رحمان 169 مرتبه و كلمه رحیم 207 مرتبه در قرآن كریم تكرار شده است.
منبع: سید محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج1 ، ص 29
فرآوری: مرتضی رستمی-گروه دین و اندیشه
