پیشینه مدارس و دانشگاههای كنونی
قسمتدوم
تحقیق علمی
كتابخانه و لابراتوار و سایر آلات علمی، وسائلی هستند كه در بحث و تحقیق بكار می روند ولی ارزش آنها بدین است كه طرز استفاده از آنها را بدانیم، زیرا ممكن است شخصی به تمام علومی كه دیگران دارند مطلع و آگاه باشد ولی با اینحال نتواند فكر خود را بكار انداخته و قوه ابداع و اختراع نداشته باشد. چنین شخصی همیشه شاگرد باقی مانده و هرگز قادر نیست بدرجه استادی برسد. از اكتشافاتی كه از اعراب بدست آمده، بخوبی معلوم می شود كه مسلمانان تا چه اندازه از وسائل علمی كه در دست داشته اند، استفاده نموده اند و اكنون بذكر بعضی وسائل اصولی كه مدار تحقیقات ایشان بوده است اكتفا می كنیم.مسلمین، علاوه بر اهتمام به آثار فلسفی و عقلی و علمی، معتقد بودند كه تجربه و آزمایش عملی، از مطالعه هر كتابی بهتر است، و این حقیقتی را كه امروز مورد تصدیق همگان است دانشمندان قرون وسطی در اروپا پس از هزار سال كوشش توانستند بفهمند.
عموماً این مطلب را به "بیكن" نسبت می دهند و می گویند او اولین كسی بوده كه تجربه و آزمایش را كه دوركن اساسی علمی امروز است، از مبانی تحقیق قرار داد، ولی باید اعتراف كرد كه این فكر از مسلمین سرچشمه گرفته و این مطلبی است كه تمام محققین اروپائی كه تالیفات اعراب را بررسی كرده اند، بدان اشاره نموده اند.
هوملبولد، دانشمند مشهور غربی می نویسد:
"مسلمانان توانستند بدین مقام از علم- تجربه و آزمایش- كه پیشینیان تقریباً فاقد آن بودند برسند."مسیو"سدیلو" می گوید:
"یكی از مهمترین امتیازی كه دانشگاه های اسلامی داشته، روح علمی صحیح آن بوده كه بر اعمال خارج، جنبه حكومت و سیادت داشته است. امور مجهول را از امور معلوم، استخراج می كردند، در پیش آمدها و حوادث چنان بدقت پیش می رفتند كه موجب می شد از هر معلولی بعلت آن پی برند، و تا مطلبی را تجربه، ثابت نمی كرد، تسلیم آن نمی شدند اگر چه اساتید مسلّم فنّ، گفته باشند، و این طریقه تجربه گرائی و آزمایش محوری كه دانشمندان قرون اخیر به كمك آن توانسته اند اختراعات و اكتشافات مهم فعلی را به ثمر رسانند، در قرن نهم میلادی، مسلمانان بدان طریقه آگاه و عامل بوده اند."آری روش مسلمین، روش تجربه و آزمایش و تعقّل بوده ولی روش اروپائیان در قرون وسطی، تدریس كتاب ها و تكرار آراء و عقاید استادان بوده است و فرقی اساسی میان این دو طریقه هست. بدون اطلاع از این فرق اساسی، نمی توان ارزش علمی مسلمین را سنجید.
مسلمین در كارها از روی آزمایش و تجربه پیش می رفتند، و نخستین ملتی در جهان بودند كه پی به اهمیت آن بردند، و تنها ملتی بودند كه دیر زمانی باین طریقه، عمل می كردند.
مسیو "دولامبر" در كتاب "تاریخ علم هیئت" می نویسد:
"اگر در میان یونانیان، دو یا سه دانشمند در علم "هیئت" دیده می شوند در میان مسلمین افراد بسیاری دانشمند هیئت یافت می شود و در علم شیمی، یك دانشمند هم در اروپا یافت نمی شد كه از طریق تجربه، وارد تحقیق آن شده باشد، ولی در جهان اسلام، صدها از این قبیل اشخاص دیده می شدند.
همین كه مسلمین پایه معلومات خود در علوم طبیعی را روی "تجربه" گذاردند، موجب شد كه تالیفات آنان دقت و تازگی و ابتكار دیگری پیدا كند كه مانندش در تالیفات دیگران به چشم نمی خورد. در نتیجه همین روش تجربی اعراب توانستند به اكتشافات مهمی نائل شوند و در مدت سه یا چهار قرن توانستند به اكتشافاتی نائل گردند كه یونانیان در زمانی به مراتب بیش از آن نتوانستند به كمتر از آن دست یابند. و همین میراث علمی یونانیان بود كه چون برومیها منتقل گشت سالهای زیادی نتوانستند از آن هیچگونه استفاده ببرند، ولی هنگامی كه به دست مسلمین افتاد تحوّلی عظیم در آن ایجاد كرده و آن را بصورت دیگری بدست بازماندگان خود سپردند.
خدمتی كه مسلمانان به ترقی "علوم" كردند تنها بهمان اكتشافات علمی ایشان نبود بلكه با تاسیس مدارس و تالیف كتب علمی، سبب انتشار علم در سراسر جهان شدند، و از این جهت، حق بزرگی به گردن اروپائیان و كل جهانیان پیدا كردند. قرنهای زیادی مسلمین، نسبت به ملتهای اروپائی و مسیحی سمت استادی داشته اند و ما ببركت مسلمین است كه توانسته ایم حتی از علوم قدمای یونان و روم اطلاع پیدا كنیم و از زمان كنونی كه بگذریم، دانشگاههای ما همواره نیازمند كتاب هایی بوده اند كه از زبان عربی به لاتین ترجمه می شده است".
