همراه منجمان آماتور

در مقاله پیش درباره نقش منجمان آماتور در کشف ابرنواخترها صحبت شد حال در ادامه به توضیح کشفیات این منجمان در بخش نواخترها و ستاره های دوتایی می پردازیم و در مقاله بعد فعالیت این گروه را در حوزه منظومه شمسی بررسی  می کنیم .

نواخترها ستاره هایی اند که ناگهان پرنور می شوند، اما نه به اندازه ی ابرنواخترها. معلوم شده است که اینها، ستاره های دوتایی خیلی نزدیک به هم اند که یکی از آنها کوتوله ی سفید است. دادوستدی که میان این دو ستاره انجام می گیرد منجر به انفجار نواختری می شود. سابقه ی دلبستگی منجمان آماتور به نواخترها به یک قرن پیش می رسد. ت. د. اندرسن، استکاتلندی اهل ادینبرا، منجمی آماتور بود. در شب 23 ژانویه ی 1892 متوجه ستاره ای از قدر پنجم در صورت فلکی ارابه ران شد که قبلاً ندیده بود. روزهای بعد، وقتی که منجمان حرفه ای به بررسی صفحات عکاسی رصدخانه هایشان پرداختند متوجه شدند که نواختر ارابه ران 1892 از شش هفته پیش، پیوسته پرنورتر می شده است. اندرسن، آماتوری سخت کوش بود و توانست نواختر برساوش 1901 را کشف کرد.

در کشف پرنورترین نواختر سیصد سال گذشته، یک منجم جوان آماتور با یک حرفه ای مشهور شریک است. لسلی پلتیه (1905-1980) در میان منجمان آماتور جهان، نام آشنایی است. اما در شب 8 ژوئن 1918 پسری بود هفده ساله، ساکن دلفوس از ایالت اوهایو، که ستاره های آسمان را خوب می شناخت. در همین شب بود که نواختر پرنوری را در صورت فلکی عقاب کشف کرد و در این کشف با ادوارد امرسن بارنارد، منجم بزرگ امریکایی، شریک شد.

از قضای اتفاق، یارنارد خود در آغاز منجمی آماتور بود که حرفه ی عکاسی داشت. لسلی پلتیه بعدها قهرمان کشف دنباله دارها و از رصدکنندگان بنام ستاره های متغیر شد و کتابی برای آماتورها نوشت که بسیار مورد پسند آنها واقع شد. سال ها پیش هارلو شیپلی منجم بزرگ امریکایی، پلتیه را «بزرگ ترین منجم غیرحرفه ای جهان» نامید.

نسر واقع یا «کرکس نشسته» پنجمین ستاره ی پرنور آسمان است، و اژدها صورت فلکی ای است با پیچ و تاب بسیار. یکی از پرنورترین نواخترهای قرن بیستم در حد فاصل نسر واقع و سر اژدها، کشف شد و نواختر جائی 1934 نام گرفت. کاشف آن ج. ب. پرنتیس منجمی آماتور بود. این نواختر در شبی که کشف شد، یعنی 13 دسامبر 1934 (22 آذر 1313)، ستاره ای بود از قدر سوم که چشم تیزبین پرنتیس آن را از ستاره های دیگر بازشناخت. روشنی نواختر رو به فزونی داشت. در حوالی عید میلاد مسیح ستاره ای پرنور از قدر اول بود. ستاره ای که پیش از انفجار، کوکبی بی اهمیت از قدر یازدهم بود، چهارصدهزار بار پرنورتر شده بود. نواختر جائی 1934 در تاریخ نجوم از اهمیت بسیاری برخوردار است. بررسی این نواختر نشان داد که یک ستاره دوتایی گرفتی است. بررسی نواختران دیگر آشکار ساخت که این ستاره ها همگی دوتایی اند، یک جفت ستاره ی خیلی نزدیک به هم.

نواخترها همه ستاره هایی دوتایی اند، ولی دو تایی ها همه نواختر نیستند. در حدود نیمی از ستاره های آسمان، دوتایی اند. بعضی از این دوتایی ها گرفتی اند و نورشان به تناوب تغییر می کند. در جمع ستاره های منفرد هم ستاره هایی وجود دارند که نورشان دستخوش تغییرات متناوبی است. رصد این ستاره های متغیر، اعم از آنکه منفرد و تپنده باشند یا دوتایی گرفتی، از یک قرن پیش در حوزه ی کار منجمان آماتور بوده است. البته تعداد این نوع ستاره ها خیلی زیاد است. در نتیجه کشف آنها، حتی در محافل آماتوری، هیجان چندانی بر نمی انگیزد. ولی از ابتدای قرن حاضر اندازه گیری تغییرات نور این ستاره ها به روش نورسنجی، از جمله کارهای با ارزشی بوده است که آماتورها انجام داده اند. لسلی پلتیه بخش قابل ملاحظه ای از عمرش را صرف چنین رصدها و مطالعتی کرد. آماتورهایی که به این نوع کارها می پردازند می توانند نتیجه کارشان را به AAVSO یا انجمن آمریکایی رصدکنندگان ستاره های متغیر (aavso.org) ارسال کنند تا هم مورد استفاده بعدی حرفه ای ها قرار گیرد و هم در جداول و نقشه های مربوط به ستاره های متغیر درج شود.

پهنه ای که همیشه مورد توجه منجمان آماتور بوده است، منظومه شمسی از خورشید تا زحل است که در مقاله بعد به این مطلب بیشتر می پردازیم.

ادامه دارد ...

تالیف:

محمدرضا خواجه پور

منبع:

مجله ی نجوم، شماره 180

تهیه و تنظیم برای تبیان:

ا.م.گمینی