خواب‌آلودگی در فصل بهار
در گفتارهای عامیانه و ضرب‌المثل‌ها همواره از خواب زمستانی سخن گفته شده است و این اصطلاح برای مردم واژه آشنایی است، اما واقعیت این است كه خواب بهاری در عمل مصداق بیشتری دارد و همه ما به نوعی آن را تجربه كرده‌ایم. چه بسیار زمان‌هایی كه سر كلاس، محل كار، در اتوبوس و تاكسی، خواب بهاری پلك‌های ما را سنگین و چشم‌های ما را قرمز كرده است.
به راستی چرا در بهار كه با شادابی و طراوت شناخته می‌شود، احساس خواب‌آلودگی به سراغ انسان می‌آید؟
كسالت بهاری از دیدگاه پزشكی بیماری محسوب نمی‌شود، بلكه این حالت ناشی از تغییرات بدن به واسطه گذر از فصل زمستان به فصل بهار است. این تغییرات تنها مختص انسان نیست، بلکه در میان جانوران نیز تغییرات چشمگیری در این زمینه مشاهده می‌شود. كافی است نگاهی به پرندگان بیندازیم؛ اغلب پرندگان بر خلاف دیگر ماه‌های سال، به ناگاه در اوایل اسفند یا ساكت می‌شوند یا به ندرت آواز می‌خوانند.
البته كسالت بهاری می‌تواند با افزایش شیوع آلرژی در این فصل نیز ارتباط داشته باشد. با فرارسیدن فصل بهار، میزان بروز آلرژی‌های فصلی و همچنین سرماخوردگی به دلیل متغیر بودن هوا افزایش می‌یابد كه برای كنترل آن، افراد مجبورند داروهایی را مصرف کنند که گیجی و خواب‌آلودگی در پی دارند.
آمار نشان می‌دهد كه در ایران، 62 درصد رانندگان در حالت خواب‌آلودگی هم رانندگی می‌كنند كه این امر بسیاری از مرگ و‌میرها را در پی دارد. معمولا مصرف قرص‌های ضدحساسیت یا آنتی‌هیستامین كه برای برطرف كردن آبریزش بینی یا حساسیت‌ها مصرف می‌شوند و باعث خواب آلودگی می گردند، احتمال تصادفات را بالا می‌برند.
طبق آمار ارائه شده در سال‌های اخیر، 60 تا 70 درصد آلمانی‌ها نیز از كسالت بهاری رنج می‌برند. بر این اساس، دانشمندان تحقیقات بسیاری را به منظور كشف علل تغییر وضعیت و دگرگونی احساسات در انسان‌ها و جانوران در فصل بهار انجام داده‌اند. آنها با مطرح كردن این پرسش كه آیا دلیل این تغییر وضعیت، بلند بودن روزهاست یا خیر، دست به آزمایش‌های متعددی زدند. از جمله آن كه، گروهی از پرندگان را در حاشیه پنجره‌ها و نزدیكی نور نگه داشته و برخی دیگر را در تاریكی مطلق جای دادند، نتیجه این شد كه پرندگان لب پنجره بسیار زیباتر و با نشاط تر از آنهایی كه در فضای تاریك زندگی می‌كردند، آواز می‌خواندند.
همچنین با كالبد شكافی برخی از پرندگان دریافتند كه مغز پرندگان در فصل بهار كمی بزرگ تر از اندازه معمول می‌شود.
دانشمندان دریافتند كه دو نوع هورمون در این رابطه نقش بسیار مهمی دارند: هورمون «ملاتونین» كه هورمون خواب نیز نامیده می‌شود و هورمون «سروتونین» یا هورمون نشاط كه شادی‌آور بوده و ترشح آن موجب ایجاد تحرك و انرژی در بدن می‌گردد.
هورمون ملاتونین توسط هیپوفیر در مغز تولید می‌شود و همان گونه كه اشاره شد، هدایت ریتم خواب و بیداری انسان بر عهده این هورمون است. میزان بالای ملاتونین در بدن فعالیت جسم را كاهش داده و میزان نشاط و سرحالی را پایین می‌آورد، اما در طول روز و ساعات روشن سروتونین (هورمون شادی) بیشتری تولید می‌شود و این هورمون میزان فعالیت جسم را بالا برده و نشاط و احساس شادی را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد.
به گفته پزشكان، 1 تا 2 ساعت گردش در هوای آزاد بعد از طلوع خورشید می‌تواند به ترشح بیشتر سروتونین در فاصله زمانی كوتاه تر كمك كند كه نتیجه آن افزایش نشاط در بدن و رفع خستگی و كسالت است. دانشمندان همچنین معتقدند، تغییرات شدید آب و هوایی باعث نیاز بیش از حد معمول انسان به خواب در فصل بهار می‌شود.
رگ‌های خونی بدن انسان به خوبی قادرند با هرگونه دمایی خود را وفق دهند. بر این اساس رگ‌های بدن در فصل گرما گشاد و در سرما دوباره تنگ می‌شوند. با این وجود رگ ها نمی‌توانند در بهار به حد كافی و با سرعت مورد نیاز، خود را با تغییرات سریع و نسبتا شدید آب و هوایی تطابق دهند كه نتیجه این حالت ایجاد سرگیجه و سردرد در انسان است. از سویی دیگر، بدن انسان در فصل بهار به شدت نیازمند تامین انواع ویتامین‌ها و مواد معدنی مانند آهن است، چرا كه كمبود این ماده مهم حیاتی، خون‌سازی را دچار اختلال كرده و به دنبال آن روند تامین اكسیژن مورد نیاز بدن مختل می‌شود كه نتیجه آن خستگی، ضعف و افت كارایی بدن است.
البته هر نوع خواب‌آلودگی در فصل بهار را نمی‌توان به حساسیت‌ها و آلرژی فصلی نسبت داد.
دكتر قلعه‌بندی، متخصص اعصاب و روان در این باره می‌گوید: تا چند دهه ی قبل، پرخوابی نشانه تنبلی و تمارض، یك ویژگی نامطلوب شخصیتی یا حداكثر به عنوان نشانه‌ای از ناركولپسی (نوعی اختلال خواب كه با حملات خواب‌آلودگی در طول روز و كاهش هوشیاری مشخص می‌شود) تلقی می‌شد، اما توجه علمی به مسئله ی پُرخوابی به دنبال نقش آن در بیماری‌های شدید و تهدیدكننده حیات، افزایش یافت.
دكتر قلعه‌بندی علت‌های مختلف رفتاری، بیماری‌ها و داروهای مختلف در سبب‌شناسی خواب‌آلودگی مفرط روزانه را موثر دانسته و افزود: مهم ترین علت خواب‌آلودگی روزانه سندرم خواب ناكافی هنگام شب است. وی اختلال تنفسی مربوط به خواب مانند آپنه انسدادی خواب، اختلال ریتم سیركادین مانند سندرم فاز خواب تاخیری، اختلال خواب ناشی از نوبت كاری و بیماری‌های نورولوژیك مانند ناركولپسی و سندرم پاهای بی‌قرار را از مهم‌ترین علت خواب‌آلودگی مفرط روزانه دانسته و اضافه كرد: بیماری‌های داخلی مانند نارسایی قلب، كلیه و كبد، بیماری‌های روانپزشكی مانند افسردگی و غیر تیپیك و انواع داروهای موثر بر سیستم عصبی مركزی مانند داروهای خواب‌آور نیز از دیگر علل ایجاد خواب‌آلودگی در روز به شمار می‌آیند.
دكتر قلعه‌بندی خواب‌آلودگی مفرط روزانه را اختلال شایعی دانست كه 10 تا 25 درصد از جمعیت عمومی را در بر می‌گیرد.
همین چند وقت پیش بود كه در خبرها آمده بود، محققان دانشگاه آكسفورد عامل ایجاد حس خواب‌آلودگی را كشف كرده‌اند. به گفته آنان میزان خواب انسان توسط یك رشته سلول عصبی درون چشم كنترل می‌شود. محققان دریافتند كه دو مركز عصبی در مغز به صورت مستقیم توسط این اعصاب فعال و كنترل شده و در انسان ایجاد حس خواب و بیداری می‌كنند.
متخصصان امیدوارند با مشخص كردن كامل این سیستم بتوانند شیوه جدید درمانی را برای جلوگیری از بروز اختلالات در سیستم خواب انسان و همچنین درمان آن ارائه دهند.
*مطالب مرتبط:
آیا در بهار احساس خواب آلودگی می کنید؟
تاثیر ساعات مختلف خواب شب در سلامتی بدن
بخش تغذیه و سلامت تبیان
