آیت اللّه سیّد محمّدحسن الهی طباطبایی
آیت اللّه سیّد محمّدحسن الهی طباطبایی در سال 1325 هجري قمري(معدل 1285 هجری شمسی) در تبريز متولد شد.
میرزا محمد تقی قاضی طباطبایی(متوفی 1220 یا 1222 ه.ق) جد سوم ایشان است. آیت الله علی قاضی در این شخص با نامبرده و برادرش علامه طباطبایی اشتراک نسب دارد. از برخی کتابهای تراجم و آثار رجالی برمیآید که میرزا محمد تقی قاضی از مشاهیر رجال جهان تشیع است. در فقه، کلام، ادبیات عرب و تفسیر صاحب نظر بوده و رسالهای در شرح دعای صباح حضرت علی(ع) نوشته است. هم چنین وی از اعاظم تلامیذ وحید بهبهانی به شمار میرود و از شیخ محمد مهدی فتونی عاملی اجازه دارد.
پدر
مرحوم حاج میرزا محمد آقای قاضی طباطبایی (پدر محمد حسن الهی) خود از روحانیان شهر تبریز بوده که با خانواده یحیوی تبریز وصلت کرد و اولین ثمره این پیوند در سال 1321 ه.ق (مطابق با 1281 ه.ش) متولد میگردد که محمد حسین (علامه طباطبایی) نامیده میشود.
سیّد محمّدحسن در سال 1325 هجري قمري(معدل 1285 هجری شمسی) در تبريز متولد شد. 18 ماهه بود که مادرش و 4 ساله بود که پدرش را از دست داد. سرپرستی و نظارت بر اموال و زندگی او و برادرش در منزل پدری واقع در خیابان مسجد کبود تبریز به یکی از محترمین خانواده پدری سپرده شد.[دوازده ساله بود که درس و کتاب را شروع کرد و به همراه برادر به مکتب رفت.
ایشان در سن نوزده سالگی همراه برادر بزرگتر خود، علامه طباطبایی راهی نجف اشرف شده و در حوزه علمیه آن به تحصیل و فراگیری علوم دینی پرداخت و در نزد اساتید برجستهای همچون مرحوم نائینی، کمپانی و اصفهانی فقه و اصول را فرا گرفت. حضور در درس مرحوم سیدحسین بادکوبهای، وی را در علوم عقلی به مقاماتی رساند و در محضر استاد بزرگ عرفان، مرحوم حاج سید علی آقا قاضی توشههای فراوان از سیر و سلوک به دست آورد. مرحوم الهی مدت ده سال همراه برادرش، در این حوزه، به بهرهوریِ علمی اشتغال داشت و تمام علوم و فنون را با یکدیگر فراگرفته، جامع معقول و منقول شدند.
مرحوم الهی طباطبایی با برادرش علامه طباطبایی در طی تمام مراحل و منازل علمی و عملی با یکدیگر بودند. چونان رفیق شفیق و هم چون یک روح در دو بدن. در سبک و روش، در سعه صدر و همت عالی و در زندگی عارفانه و زاهدانه. هر دو به دور از اهل دنیا و مشغول به تفکر و تأمل همراه با درک و بصیرت. هر دو برادر عاشق خلوت گزینی و مأنوس با تدبّر و اندیشه. از سوی دیگر مرحوم الهی و علامه طباطبایی از لحاظ قدرت روحی نیز شهره خاص و عام بودند؛ شیفتگی به شرع مطهر، علاقه به خاندان عصمت و طهارت علیهمالسلام ، ایثار و از خود گذشتگی، تلاش در اعتلای کلمه حق، خدمت به فقرا و مستمندان، از ویژگیهایی بود که این دو برادر را همانند ستارگانی درخشان در عرصه علم و اندیشه دینی و معارف اسلامی جلوهگر مینمود.
مرحوم الهی طباطبایی پس از فراگیری علوم و معارف اسلامی به زادگاه خویش در تبریز بازگشت و حوزه تدریس تشکیل داد. تربیت شاگردانی که به محضر او میشتافتند، دامنه گستردهای داشت؛ از تفسیر قرآن تا اسفار ملاصدرا و از علوم عقلی تا عرفان و سلوک. معلمی مرحوم الهی طباطبایی به حضور شاگردان محدود نبود، بلکه وی هر جا استعدادی آماده و روحی مستعد مییافت، دستش را میگرفت و او را در کناره دریای عمیق معارف اسلامی و دینی پرورش میداد. آموزشگاه وی نیز محدوده جغرافیایی نداشت. دانشگاه تهران نیز برای کرسی تدریس علوم عقلی از ایشان دعوت نمود که البته مورد پذیرش مرحوم الهی قرار نگرفت.
علامه طباطبایی و برادر
تواضع و فروتنی از جمله صفات نیک و پسندیدهای است که مورد تمجید و تحسین بزرگان دین قرار گرفته است. این صفت آنجا اهمیت بیشتری مییابد که بدانیم پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله فرمودهاند: «تا متواضع نباشی زاهد نباشی». به همین دلیل بسیاری از عارفان و زاهدان نمونه بارز فروتنی به حساب میآمدند. از جمله علامه طباطبایی که مفسر قرآن و از برجستگان مکتب تربیتی اسلام و از اساتید برجسته فلسفه و عرفان بودند، نسبت به برادر خود مرحوم الهی میفرمودند: «از محضر اخوی استفاده میکنم». این سخن گرچه نشان دهنده تواضع و فروتنی شخصیت زاهد و وارستهای چون علامه طباطبایی بود اما در عین حال گویای دانایی و اندیشه مرحوم الهی است. هم چنین از قول برخی از بزرگان حوزه نقل شده که فرمودند: «الهی در قواعد سلوک از علامه طباطبایی قویتر بودند».
در مکتب عرفان و شناخت معارف الهی، یکی از مهمترین گامها، شناسایی و بهرهگیری از محضر بزرگانی است که در این مسیر بودهاند. عارفان میآموزند چگونه در افلاک سیر نمایند و چگونه به قرب الهی دست یابند. مرحوم الهی طباطبایی در راه معرفت و در سیر و سلوک عرفانی خویش از محضر مرحومِ سید علی قاضی طباطبایی توشهها برگرفت. خود مرحوم قاضی نیز از برجستگان و زبدگانی بود که نتیجه و ثمره محفل بزرگان این راه بود. ایشان در مقاطع گوناگون با ظرافتهای خاص خود به شناسایی و تربیت مستعدین پرداختند و توانستند گزیدگانی را در طریق سعادت به سرمنزل مقصود هدایت نمایند. گاه از قبل از طلوع آفتاب، نورافشانیِ حلقه تعلیم آغاز میشد. از جمله این افراد مرحوم الهی بود که توانست بهرههای فراوان از محضر استاد خویش ببرد.
نگاهی به الهی
عالم ربانی مرحوم سیّد محمّدحسن الهی طباطبایی از جمله دانشورانی بود که چراغ هدایت و فضیلت را برافراشت و با تلاش علمی و فرهنگی خود نور ایمان را بر زوایای تاریک جامعه عصر خویش تابانید. اخلاص را با صفای معنوی درهم آمیخت و شیفتگان معارف الهی را از فیض وجود خویش بهرهمند ساخت. چه بسیار استعدادها که در محضر وی شکوفا شدند و چه گرایشهای عالی انسانی و جلوههای برجسته روحی که با تلاش وی آشکار گردید. چه بسیار شاگردانی که در نتیجه تهذیب نفس و تزکیه درونی و تصفیه قلوب به واسطه وی به کمالاتی نائل آمدند و از نردبان کرامت صعود کردند. همه اینها نمونههایی از شخصیت برجستهای است که از نسل پدری به امام حسن مجتبی علیهالسلام و از سوی مادر به امام حسین علیهالسلام منسوب بود.
شکار علم
یکی از کارهایی که در دین اسلام بسیار سفارش شده است، علم اندوزی و فراگیری دانش است. پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآله در زمینه ارزش آموختن علم میفرمایند: «به طلب علم بشتابید که از دنیا و همه طلاها و نقرههای آن بهتر است». اینگونه سفارشها همواره مدنظر بزرگان دینی بوده است. بر همین اساس مرحوم الهی طباطبایی نیز به تلاش در کسب علم توصیه میفرمود. یکی از شاگردان ایشان میگوید: «هرگاه سؤالاتم از محضر علامه الهی طباطبایی زیاد میشد ایشان میفرمود: انشاءاللّه چندبار شکار بفرمایید پاسخ این پرسشها روشن میشود». این بدان معناست که علمی مورد تمجید قرار گرفته و سزاوار تحسین است که نتیجه عمل و تلاش آدمی بوده و میوه شیرین جستجو و کندوکاو باشد.
انسان، گنج آفرینش
بدون شک «آدمی» برگزیده مخلوقات است و برهمین اساس فرشتگان به امر خالق هستی بر وی سجده کردند. قوه تعقل و تخیل، تدبر و تأمل و توانایی و اختیار، نمونههایی از داراییهای انسان است که خدا به وی عطا فرموده است. مرحوم الهی طباطبایی در این باره گفته است: «انسانها همچون معدن هستند. باید آنها را استخراج نمود». این بدان معناست که وجود انسان دارای معادن گوناگونی از حقایق و معارف است. باید تلاش نمود با کشف این معادن به استخراج معارف از وجود آدمی دست زد.
بذل و فضل
یکی از صفات ویژه انسانهای برگزیده، فضل و بخشش است. امام علی علیهالسلام در یکی از سخنان حکمتآمیز خود میفرمایند: «خداوند بندگانی دارد که نعمتهای خاصی به آنها بخشیده است تا دیگر بندگان از آن بهره گیرند. به همین جهت مادام که از این نعمتها بذل میکنند، خدا آن را دردستشان ثابت میدارد». در حقیقت نیت پاک و نزدیکی به خدا باعث میشود تا آدمی آنچه را دارد متعلق به دیگران بداند و از بذل و بخشش مال و اندیشه خود در این راه کوتاهی نورزد. بر همین اساس یکی از شاخصترین ویژگیهای مرحوم الهی طباطبایی که مورد تأکید شاگردان ایشان قرار گرفته است، صفت بخشندگی علمی ایشان است، که در هر محفل و جمعی به راهنمایی و ارشاد و عرضه نمودن داناییِ خود میپرداختند.
مرحوم آیت اللّه سیّد محمّدحسن الهی طباطبایی در زندگانی سراسر رنج و مشقت خویش هیچگاه در مسیر تعلیم و تربیت و دانش آموختن و تدریس، سستی به خود راه نداد. اما سرانجام موعد رحیل فرا رسید و این عارف کامل که بسیاری از اوقات شریف خود را در تبریز میگذراند، پس از چند ماه بستری شدن، در روز دوشنبه 13 ربیع الاول 1388قمری در عالم قدس و ملکوت آرام گرفت و در سن 63 سالگی بر اثر سکته قلبی بدرود حیات گفت. جنازه ایشان پس از تشییع در تبریز و قم در قبرستان ابوحسین قم به خاک سپرده شد. رحلت مرحوم الهی بر جسم و روان برادر بزرگوارش علامه طباطبایی تأثیر عمیق نهاد و موجب شدت یافتن ناراحتی قلبی علامه شد.
