ذکر جمیل سعدی در گذشته و حال
بی‌گمان، سعدی، یكی‌از نامدارترین سخن‌سرایان جهان است كه‌بسیاری از اندیشمندان را به ستایش واداشته است. شاعری كه اندیشه‌های نورانی و افسون‌گری‌های هنری او در سخن چنان رستاخیزی برپا كرده كه او را در زمان‌ها و مكان‌ها به شایستگی گسترده است.
پس از انتشار آثار سعدی در سده هفتم، تاكنون هیچ زمانی را در تاریخ ادبیات ایران نمی‌توان سراغ گرفت كه سعدی حضور قاطع نداشته باشد و آن دوره از آثار سعدی بی‌بهره مانده باشد.
گستردگی و تنوع آثار‌سعدی و چیره‌دستی مسلم‌او در میدان‌های گونه‌گون سخن، نام او را به عنوان سخنوری توانا و اندیشه‌ورز در سراسر دنیا گسترانیده، سلیقه‌های مختلف را به سوی خود دركشیده و بسیاری را به پیروی واداشته است.
در میان شاعران و نویسندگان نامی ایران، او تنها كسی است كه در هر دو عرصه شعر و نثر، با توانمندی شگفت‌آور خویش، آثاری بی‌همانند آفریده است، به‌گونه‌ای كه شعر او به شیوایی نثر و نثر او به زیبایی شعر در بالاترین جایگاه هنری قرار گرفته است.
حضور همیشگی سعدی در میان مردم و آمیزش او با گروه‌های مختلف اجتماع، به گونه‌ای روشن، سخن او را عمومی كرده است. از همین رو می‌توان او را‌سخنگوی صادق مردم دانست.
بداهت این حضور بی‌وقفه، تنها در محدوده جغرافیایی زبان پارسی نمانده است؛ بلكه در هر جای دیگری كه سخن سعدی امكان حضور یافته، نام صاحب خود را به بلندی بركشیده است. به قول امرسون، شاعر، نویسنده و اندیشمند آمریكایی:
- «سعدی به زبان همه‌ملل و اقوام عالم سخن می‌گوید و گفته‌های او مانند هومر، شكسپیر، سروانتس و مونتنی، همیشه تازگی دارد. »
امرسون، كتاب گلستان را یكی از اناجیل و كتب مقدس دیانتی جهان می‌داند و معتقد است كه دستورهای اخلاقی آن، قوانین عمومی و بین‌المللی است.
اگر بخواهیم سعدی را با برخی دیگر از قله‌های بلند شعر فارسی بسنجیم، همواره سعدی را بیشتر از دیگران در میان‌ِ مردم خواهیم‌دید. مثلاً هنگامی كه سعدی و مولوی را از دیدگاه پیوند و ارتباط آنها با مردم جامعه مقایسه كنیم،می‌بینیم كه مولوی، پروازی خیلی بلند دارد و در ارتفاع بسیار بالایی رو به مقصد در پرواز است؛ آن‌قدر بالا كه بیشتر اوقات از دسترس مردم‌و حتی از دیدرس آنها هم خارج است، اما سعدی از روی‌ِ‌زمین، مستقیم به سوی هدف حركت می‌كند. از همین رو در دسترس مردم است و مردم می‌توانند به سادگی با او همراه شوند. دامن‌ِ او را بگیرند و به مقصد برسند. یا وقتی سعدی را با حافظ می‌سنجیم، می‌بینیم كه حافظ هم به گستردگی در میان طبقه‌های جامعه نفوذ پیدا كرده و جاری شده، اما حافظ، مثل یك پدر مقدس و قابل‌احترام است كه باید او را دوست داشت، به او مهر ورزید و او را بزرگ داشت. اما اگر حافظ در ذهن‌ِ مردم مثل‌ِ یك پدر‌ِ باشكوه است، سعدی مثل یك دوست صمیمی است كه بسیاری اوقات با‌او شوخی هم می‌كنند.این‌همه حكایت‌هایی كه به نام سعدی، دختر سعدی، زن‌ِ سعدی و حاضرجوابی‌های سعدی ساخته شده، گواه‌ِ همین پیوند‌ِ نزدیك است.
سادگی‌ِ بیان از ویژگی‌های شعر غنایی است، حتی سخنوران دیرآشنایی چون خاقانی، در غزل، زبان و بیانی ساده دارند. اما سادگی شعر سعدی گونه‌ای دیگر است. آن‌گونه كه صفت‌ِ سهل‌ِ ممتنع، نامدارتر از همه به سخن‌ِ سعدی اختصاص یافته است.
یكی از دلایل این سادگی، همان درنگ بایسته در فرهنگ مردم و همزیستی اجتماعی سعدی است. سعدی، پایه‌های اصلی‌سخن خود را از فرهنگ مردم گرفته است. از همین رو، غزل او، در‌سنجش با غزل‌های عارفانه، در عنصر‌تمثیل، تنك مایه‌تر است. شاعران عارف، به دنبال بیان مفاهیم مجرد‌ذهنی، ناچار‌به تمثیل دست می‌آویختند‌و‌سعدی در آفرینش هنری خود از این ناگزیری رهاست.
آوازه‌سعدی در همان زمانه پرآشوب و خونبار‌مغول، به شایستگی گسترش یافت و بخش‌هایی از آثار او به دست بسیاری از اهل ادب و معرفت افتاد. نشانه‌های این آواز گسترده و «ذكر جمیل» را هم در سخن خود سعدی به روشنی می‌توانیم ببینیم و هم در آثار برخی از معاصران او:
«ذكر جمیل سعدی كه در افواه عوام افتاده و‌صیت سخنش كه در بسیط زمین منتشر گشته و قصب‌الجیب حدیثش كه همچون شكر می‌خورند و رقعه منشاتش كه چون كاغذ زر می‌برند ...»
سعدی، در بسیاری از سروده‌های خود نیز به این شهرت عالمگیر خود اشاره كرده است ، از آن جمله است:
هفت كشور نمی‌كنند امروز بی‌مقالات سعدی انجمنی
یا:
| سعدیا خوشتر از حدیث تو نیست |
| تحفه روزگار اهل شناخت |
| آفرین بر زبان شیرینت |
| كاین همه شور در جهان انداخت |
اکنون به برخی از نظرات صاحب نظران معاصر درباره ای توجه کنید :
سعدی در کلام مقام معظم رهبری
مقام معظم رهبری درباره سعدی و آثارش چنین میفرماید: «بیشک، سعدی یکی از پایه‌های بنای استوار ادب فارسی و محصول شعر و نثر او، تشکیل دهنده یکی از برازندهترین اندامهای پیکره شکوهمند فرهنگ کنونی ماست. امروز می‌توان زیباترین گلهای اندیشه بشری را در گلستان مصفای نظم و نشر او جُست و یافت... . شعر و نثر این جهاندیده انسان شناس صادق، همواره پیامی را با خود حمل کرده است، یا از منبع وحی و گنجینه قرآن و حدیث و یا از پرتو دل و احساس صاف و پاک خود او. شیوه سخن بیتکلُّف و شفاف او نیز امتیاز دیگر این آموزگار بزرگ مردمی و محبت است... . بسیارند آنهایی که در هر دو قلمرو نظم و نثر سمند فصاحت تاختهاند، امّا فقط سعدی است که شعری روان چون نثر، و نثری آهنگین چون شعر پدیده آورده و آمیزه شگفتانگیز از مضمون و ترکیب و معنا و لفظ، در هر دو عرصه فراهم ساخته است».
سعدی در کلام دکتر حسین رزمجو
دکتر حسین رزمجو، یکی از ادیبان کشور درباره سعدی چنین می‌گوید:«شیخ اَجل سعدی، در هنر نویسندگی و شاعری روشنتر از آن است که احتیاج به شرح و تفصیل بسیار باشد. او از جمله معدود شخصیتهای ادبی است که نه تنها در قلمرو زبان فارسی از شهرتی کم نظیر برخوردار است؛ چنانکه خاص و عام او را میشناسند، بلکه در خارج از ایران در عرصه ادبیات جهان چهرهای شناخته و آشناست. این شهرتِ عالمگیر، در واقع مصداقی است بر این سخن او که فرموده است:
| زمین به تیغ بلاغت گرفتی ای سعدی |
| سپاس دار که جز فیض آسمانی نیست |
| بدین صفت که در آفاق شعر تو رفت |
| نرفت دجله که آبش بدین روانی نیست |
آثار باقی مانده از سعدی، بهترین گواه بر این واقعیت است که او نه تنها شاعر و نویسندهای است توانا و کم نظیر، بلکه فرزانهای است خردمند که در علوم دینی و اخلاقی و حکمت عملی و عرفان و سیاست و شناخت اجتماع، صاحب نظر است».
سعدی در کلام محمدعلی فروغی
دکتر محمدعلی فروغی درباره سعدی می‌گوید:«سرافرازانه میگویم که قوم ایرانی، در هر رشته از علم و حکمت و ادب و هنرهای دیگر، فرزندان نامی بسیار پرورانده است؛ ولیکن اگر هم به جز سعدی کسی دیگر نپرورده بود، تنها یکی برای جاوید کردن نام ایرانیان بس بود. مدّاحی از شیخ سعدی را زبان و بیان خود او باید، امّا هیهات که چشم روزگار دیگر مانند او ببیند. هفتصد سال از زمان او میگذرد و نه تنها مانند او ظهور ننموده، بلکه نزدیک به او هم کم کسی دیده شده است»....« اهل ذوق اِعجاب می‌کنند که سعدی هفتصد سال پیش به زبان امروزی ما سخن گفته است ولی حق این است که [...] ما پس از هفتصد سال به زبانی که از سعدی آموخته‌ایم سخن می‌گوییم»
سعدی در کلام ارنست رنان
اِرنِست رِنان، زبان شناس و نویسنده فرانسوی درباره سعدی می‌گوید:«سعدی، واقعا یکی از نویسندگان ماست. ذوق سلیم و تزلزلناپذیر او، لطف و جذبهای که به روایاتش روح و جان میبخشد، لحن سُخریهآمیز و پرعطوفتی که با آن معایب و مفاسد بشریت را گوشزد میکند، این همه اوصاف که در نویسندگان شرقی به ندرت جمع میآید، او را در نظر ما عزیز میدارد».
سعدی از نگاه باریه دومنار
باریه دومنار، مترجم بوستان سعدی به زبان فرانسوی، درباره نفوذ سعدی در اروپا می‌گوید: «از تمام گویندگان شرقی، سعدی تنها شاعری است که مورد درک و دریافت اروپاییان قرار گرفته است... و علت این افتخار و اعتبار او این است که سعدی در گلستان جامع تمامی صفاتی است که جمالشناسی نوین خواستار آن است».
جایگاه سعدی در کلام ضیاء موحد
ضیاء موحد نویسنده و مترجم و پژوهشگر نامی معاصر می گوید : «زبان فارسی پس از فردوسی به هیچ شاعری به‌اندازه? سعدی مدیون نیست .»
تهیه و تنظیم : بخش ادبیات تبیان
