هایکو شعری با 17 هجا

امروزه اغلب مردم جهان شعر ژاپن را با هایكو می‌شناسند. هایكو شعری است 17 هجایی كه در سه سطر نوشته می‌شود، سطر اول و سوم هركدام پنج هجا و سطر دوم هفت هجا دارند. هایكو نه وزن دارد و نه قافیه و آرایه‌های كلامی در آن به ندرت به كار می‌رود. حدود دو هزار سال پیش هایكو جزوی از یك فرم شعری 31 هجایی به نام تانكا بود كه از دو بخش تشكیل می‌شد و معمولا آن را شاعران به شیوه پرسش و پاسخ می‌سرودند. بخش نخست تانكا 17 هجا دارد و بخش دوم آن 14 هجا. تانكا به معنی شعر كوتاه است و در مقابل آن چوكا قرار دارد كه به معنی شعر بلند است. با اینكه در ژاپن به غیر از تانكا و چوكا چندین فرم شعری دیگر هم وجود دارد، شعرهای كوتاه محبوبیتشان بیش از بقیه است. در قرن شانزدهم میلادی به تدریج بخش 17 هجایی تانكا مستقل شد و آن را هاكایی یا هایكو نامیدند.

هایكو در ابتدا محتوایی طنزآمیز داشت و به تدریج بر اثر در آمیختن با فلسفه ذن اعماق و جوانب آن گسترش یافت. ایجاز و سادگی و در عین حال عمق هایكو و هنر تصویری بدیع آن علاوه بر آنكه در چهار قرن گذشته شاعران زیادی را در ژاپن به خود كشانده است، در دوره معاصر در خارج از ژاپن هم با استقبال قشر كتابخوان و شاعران و هنرمندان مواجه شده است و علاوه بر ترجمه هایكوهای ژاپنی به اغلب زبانهای دنیا، در سراسر جهان شاعرانی پیدا شده اند كه به سرودن شعر به شیوه هایكوهای ژاپنی می‌پردازند. امروزه دوستداران و هایكوسرایان سراسر جهان دارای انجمنهای خاص هایكو در سطح محلی و ملی و بین المللی هستند و با برگزاری همایشها و سمینارهای دوره‌ای و یا از طریق سایتهای اینترنتی به بحث و تبادل نظر در مورد هایكو و تاریخچه و ابعاد هنری آن می‌پردازند.

در تاریخ ادبیات ژاپن چهار هایكوسرا بیش از دیگران نام برآورده‌اند:باشو، بوسون، ایسا، شیكی. این چهار شاعر صاحب سبك، در خارج از ژاپن نیز چهره‌هایی شناخته شده‌اند و بعضی از پژوهشگران و شرق‌شناسان اختصاصاً در مورد هنر شاعری آنها تحقیق می‌كنند.

ماتسوئو باشو (1644 ـ 1694 م) بزرگترین و نام‌آورترین شاعر هایكوسرای ژاپنی محسوب می‌شود. وی تا 41 سالگی بیشتر به سرودن اشعار هزل‌آمیز گرایش داشت و در دهه آخر عمرش بود كه مكتب باشو را در هایكو بنیان نهاد و شاگردان متعددی تربیت كرد كه از میان آنها ده شاعر كه به ده شاگرد باشو مشهور شدند در اشاعه ویژگیهای شعری او كوشیدند. پیش از باشو كار هایكوسرایان بازی با كلمات بود و همین امر باشو را بر آن داشت كه در اعتلای هایكو بكوشد. معروفترین شعر باشو هایكو بركه كهن است كه سرآغاز حركت انقلابی او در فرم هایكو بود و در تفسیر آن مقاله‌های متعددی منتشر شده است و بعضی معتقدند این هایكو چكیده و لب لباب فلسفه ذن است:

بركه كهن

جهیدن غوكی

آوای آب.

پس از باشو شاعری كه در حد و اندازه‌های او باشد ظهور نكرد و هایكو برای مدتی در محاق افتاد و حتی بعضی از شاگردان باشو به گفتن سن ریو كه فرمی است شبیه هایكو و 17 هجا دارد توجه نشان دادند. در سن ریو از ژرفای هایكو خبری نیست و شاعر بیشتر در كار طعن و ریشخند عواطف و محدودیتهای انسانی است. چند دهه بعد از مرگ باشو، یوسا بوسون (1716 ـ 1783 م) وارد عرصه شعر ژاپن شد و سبك جدیدی را در هایكو پایه گذاشت. بوسون نقاشی چیره‌دست بود و هایكوهایش دارای ظرافت نایابی است و عشق به طبیعت در او از باشو نیز نیرومندتر است. این هایكو از اوست:

سنجاقكها

و رنگ دیوارها؛

زادگاهم چه عزیز است!

كوبایاشی ایسا (1764 ـ 1827 م) شاعر تهیدست و نامرادی بود كه تا مدتها به سبك باشو و بوسون شعر می‌گفت ولی در چهل سالگی به كمال شعری خود دست یافت. وی زبان محاوره و لهجه‌های مختلف را در هایكوهایش به‌كار گرفت. ایسا چیزهای كوچك و بی ارزش را دوست می‌داشت و آنها را عمیقاً درك می‌كرد و به چیزهایی كه احترامی بر نمی‌انگیختند عشق می‌ورزید. می‌توان گفت كه بیشتر هایكوهای ایسا درباره حلزونها و قورباغه‌ها و پروانه‌ها و كرمهای شبتاب و پشه‌ها و مگسها و زنجره‌ها و سنجاقكهاست. از جمله این هایكوی او:

از برای من

فاخته می‌خواند، و كوه

به نوبت.

ماساوكا شیكی (1867 ـ 1902 م) كسی بود كه هایكو را در دوره جدید احیا كرد و این فرم كهنسال را كه پس ازبوسون و ایسا به سراشیبی افتاده بود نجات داد. شیكی هم هایكو می‌سرود و هم تانكا و در سال 1899 مجله فاخته را بنیان نهاد كه از مجله‌های معتبر شعر ژاپن به‌شمار می‌رود. وی منتقد خوبی بود و نقد معروفی بر هایكوی «بركه كهن» باشو

در تاریكی جنگل

دانه توتی فرو می‌افتد:

صدای آب.

ترجمه هایكو كاری سهل و ممتنع است. سهل از این جهت كه سادگی شعرها و به تعبیر شاملو عریانی آنها در گام نخست هر مترجمی را به وسوسه می‌اندازد كه دست به كار ترجمه شود و ممتنع از آن رو كه كمتر مترجمی است كه بتواند از عهده ایجاز هایكو برآید و گرفتار درازگویی نشود.مانفرد هاوسمان مترجم آلمانی معتقد است كه هیچ زبانی غیر از زبان ژاپنی توانایی آن را ندارد كه در هفده هجا همان حرفی را بزند كه شاعر ژاپنی در قالب هایكو بیان می‌كند.

برگرفته از وبلاگ  suzume

تهیه و تنظیم : بخش ادبیات تبیان