مولود كاظمین

زندگى شهید صدر در یك نگاه

علامه شهید حضرت آیة الله العظمی سید محمدباقر صدر(ره) در 25 ذی‌القعدة الحرام سال 1353 قمری در شهر كاظمین دیده به جهان گشود.(1) پدرش سیدحیدر صدر عالمی برجسته و از مجتهدان جوان و پر استعداد زمانش بود. مادرش بانویی پرهیزگار و دختر مرحوم آیة الله شیخ عبدالحسین آل یاسین بود.(2) خاندان شهید صدر همگی از چهره‌های سرشناس، وارسته، مجاهد دانشمند و با تقوا محسوب می‌شوند.(3)

شجره طیبه خاندان شهید صدر با سى و یك واسطه به حضرت امام موسى ابن جعفر (علیهماالسلام) منتهى مى‌شود. بر اساس شجرنامه ایشان، خاندان صدر همگى از اعاظم فضلا و مراجع زمان خود بوده‌اند و از پایگاه عظیمى در حوزه‌هاى علوم دینى برخوردار بوده‌اند. هرگز بین این خانواده و نهاد مقدس حوزه و مرجعیت، انقطاعى صورت نگرفته است و تمامى اجداد ایشان، به نحوى از مقامات معنوى برخوردار بوده‌اند. جدّ شهید صدر، آیة الله العظمى سیداسماعیل صدر، آخرین فرزند سیدصدرالدین عاملى بوده است كه در سال 1255(ه.ق) در اصفهان به دنیا آمده و در حوزه نجف، به محضر درس میرزاى شیرازى و شیخ مهدى كاشف الغطاء رفته و در سال 1312 ه.ق پس از درگذشت میرزاى شیرازى، یكى از مراجع تقلید بزرگ شیعه، به شمار مى‌آمده است.

مرحوم سیداسماعیل همچنین داراى چهار پسر بوده كه آخرین آنها، مرحوم سیدحیدر صدر پدر بزرگوار آیة الله شهید محمدباقر صدر مى‌باشد. وى در 1309 ه.ق در سامرا به دنیا آمد و در كربلا از محضر آیة‌الله العظمى حاج شیخ عبدالكریم حائرى(موسس) بهره گرفت.

سیدحیدر صدر صاحب چند اثر تالیفى از جمله حاشیه بر كفایة الاصول مى‌باشد. مرحوم سیدحیدر داراى دو پسر و یك دختر بود. آیة الله سیداسماعیل صدر، و آیة الله محمدباقر صدر و شهیده سیده، بنت الهدى صدر. سید اسماعیل، برادر بزرگ شهید صدر از اساتید بزرگوار ایشان بوده و داراى تالیفات بسیارى نیز مى‌باشد. شهید صدر پسر دوم سیدحیدر نیز در سال 1353(ه.ق) متولد شد و در سال 1400 در 47 سالگى به شهادت رسید.

نائل شدن به درجه اجتهاد

شهید صدر در 14 سالگی پدرش را از دست داد و زیر نظر مادر پرهیزكار و برادرش سید اسماعیل صدر -كه خود از مجاهدین معروف بود - قرار گرفت.(4) شهید صدر از همان دوران كودكی تحصیلات دین خویش را آغاز كرد و از محضر اساتیدی چون آیة الله العظمی شیخ محمدرضا آل یاسین و آیة الله العظمی سید ابوالقاسم خوئی بهره برد و به درجه اجتهاد نائل شد.(5)

به ندرت مى‌توان اندیشمندانى چند بُعدى و جامع‌گرا یافت كه در حوزه‌هاى فكرى مختلف و در عرصه‌هاى عملى، فروغ و درخشش داشته و آثار جاودانى را براى جامعه بشریت به یادگار گذاشته باشند. شهید آیت الله العظمى محمدباقر صدر، یكى از این شخصیت‌هاى بزرگ در عالم اسلام است كه در میدان‌هاى مختلف اندیشه و عمل، نبوغ و فروغ شگفت‌انگیزى را از خود نشان داده است. عظمت روحى و فكرى، از وى شخصیتى یگانه و افتخارى ماندگار در تاریخ معاصر تشیع پدید آورد.

دیانت، تقوا، نبوغ، اخلاص، شجاعت، سخت كوشى، دانش گسترده و همه جانبه و دردمندى، از ویژگى‌هاى بارز آن شهید بزرگوار بود كه در جاى جاى زندگى و آثار و نوشته‌هاى ایشان كاملا مشهود است.

زندگى آن بزرگوار سراسر مجاهده نظرى و عملى در راه پاسداشت كیان اسلام و نگهبانى از شریعت محمدى بود و در این راه، مرارت‌ها و سختى‌هاى زیادى كشید و البته كارهاى بزرگى نیز انجام داد. شهید صدر در راه این هدف متعالى، گام‌هاى فكرى و عملى موثرى برداشت كه گوهر و محور مجاهدت‌هاى ایشان را مى‌توان همانا تلاش براى تطبیق معارف اسلام با مقتضیات زمان و مكان دانست كه این موضوع را در حوزه‌هاى گسترده‌اى از مسائل مربوط به علوم اسلامى، مورد بررسى قرار داده و آثار ارزنده‌اى را نیز به رشته تحریر درآورد.

تقسیم زندگی شهید صدر

زندگى شهید صدر را مى‌توان از سه بعد اصلى مورد بررسى قرار داد كه ما در این جا به دلیل اجتناب از طولانی شدن به شخصیت علمى، فكرى و شخصیت سیاسى/ اجتماعى این اندیشمند فرزانه مى‌پردازیم .

الف) شخصیت علمى و فكرى:

شخصیت چند بعدى، معلومات و دانش گسترده، اندیشه عمیق و ذهن خلاق و نوآور، ایشان را به یكى از شخصیت‌هاى برجسته علمى جهان اسلام بدل ساخته است. مطالعات و پژوهش‌هاى شهید صدر، حوزه گسترده‌اى از موضوعات فقهى، فلسفى، تاریخى و اقتصادى را شامل مى‌شود كه در هر كدام از این رشته‌ها، آثارى جاودان و جهانى عرضه كرده است. یكى از خصلت‌هاى برجسته شهید صدر كه ایشان را از لحاظ علمى از سایرین ممتاز مى‌كند، نوآورى، خلاقیت و نقادى است؛ خلاقیتى كه تاثیر شگرفى بر آثار ایشان گذاشته و به عمیق شدن و نو بودن مضامین آنها منجر گشته است. به دلیل جامعیت علمى و قدرت نوآورى، در هر حوزه‌اى كه ایشان قلم زده است، آثارى را به یادگار گذاشته كه علاوه بر نقد اندیشه پیشینیان، نظرات و دیدگاه‌هاى جدیدى نیز توسط وى مطرح شده است. دانش گسترده و تسلط ایشان بر مكاتب و نظرات مختلف، به شهید صدر این امكان را بخشیده است كه ضمن بررسى همه جانبه تمامى موضوعات مورد مطالعه، به ارائه طرح‌ها و نظرات جدیدى مبادرت ورزد.

شهید صدر در بسیارى از زمینه‌هاى علمى و اسلامى داراى تحقیق و تالیف مى‌باشد كه از جمله آنها مى‌توان به فقه، اصول، فلسفه، منطق، تفسیر و اقتصاد اسلامى اشاره كرد.

ب) شخصیت سیاسى و اجتماعى:

شهید صدر نه تنها قهرمان میدان اندیشه و نظر بود؛ بلكه در حوزه عملى سیاسى و در صحنه‌هاى اجتماعى هم حضورى فعال و خیره كننده داشت. از دید ایشان، مشكل جوامع اسلامى نه فقط در عقب ماندگى فكر و علمى؛ بلكه در بى عملى سیاسى و گرفتارى در چنگ حكومت‌هاى ظالم و غیردینى هم بود. به همین دلیل، از همان آغاز نوجوانى با توجه به هوش و ذكاوت و حساسیتى كه نسبت به اسلام و مسلمانان داشت، وارد فعالیت‌هاى سیاسى شد از لحاظ نظرى، تشكیل حكومت اسلامى، یكى از اندیشه‌ها و اهداف اصلى ایشان در كارهاى علمى و تحقیقاتى بود. از نظر شهید صدر، حكومت اسلامى، نه تنها یك ضرورت دینى، كه گذشته از آن براى تمدن بشرى نیز یك ضرورت است؛ چرا كه یگانه راهى است كه مى‌تواند استعدادهاى انسان را در جهان اسلام شكوفا سازد و او را تا جایگاه طبیعى‌اش كه پایگاه والاى تمدن انسانى باشد، بالا ببرد و از پراكندگى‌ها و عقب ماندگى‌ها و تباهى‌هایى كه دچار آن است، رهایى بخشد.

از لحاظ عملى هم شهید صدر براى تشكیل حكومت اسلامى وارد مبارزه‌اى بى امان با رژیم حاكم بر عراق شد. و با تاسیس حزب "الدعوة الاسلامیه"، فعالیت سیاسى گسترده‌اى را بر ضد حزب بعث عراق سامان داد.

شهید صدر بر لزوم فعالیت‌هاى تشكیلاتى در مبارزات سیاسى و نیز مبارزه مسلحانه تاكید مى‌كرد. پس از پیروزى انقلاب اسلامى ایران نیز آن شهید بزرگوار هم در عمل و هم در فكر و اندیشه، به پشتیبانى از انقلاب اسلامى برخاست و شیعیان عراق را به الگوگیرى از مردم مسلمان ایران فراخواند. شهید صدر ضمن دعوت از مردم عراق براى انقلاب، آنان را به تبعیت از الگوى حضرت امام دعوت كرد.

از دید شهید صدر؛ امام، كسى است كه امیدها بدو بسته است، آیا عاقلانه است كه مرجع دینى‌اى چون امام خمینى، حكومت اسلامى‌اى برپا كند كه از رویاهاى ما بود، و ما اكنون به تایید و پشتیبانى از وى نپردازیم؛ چون رژیم بعث بر ما غضب خواهد كرد.

از دید شهید صدر كسانى كه در ایران در راه دفاع از اسلام و مسلمین كشته مى‌شوند، شهید هستند و خداوند آنان را با امام حسین(علیه‌السلام) محشور مى‌گرداند. شهید صدر خود نیز سرانجام در راه آرمان و هدف بزرگ خود توسط رژیم بعث به شهادت رسید و بدین سان، یكى از بزرگ‌ترین سرمایه‌هاى فكرى جهان اسلام در حالى از میان ما رخت بربست كه عرصه‌هاى مختلف اندیشه، حوزه‌هاى علمیه و بالاتر از همه انقلاب اسلامى این روزهاى سخت محتاج نوآورى‌ها، ابتكارات و اندیشه‌هاى والاى آن یگانه دوران هستند.

دیدگاه شهید صدر در باب مرجعیت

سید صدر پیرامون ذوب در مرجعیت ، به طلاب خود مى گوید كه: «بر شما واجب است كه از ارتباط روحى و شخصى با مراجع بپرهیزید؛ بلكه مقیاس ارتباط شما، باید مصلحت اسلامى باشد و هر مرجعى كه توانایى خدمت به اسلام را یابد، بر شما واجب است كه همراه او ایستادگى كنید و در او ذوب شوید. كه مرجعیت آقاى خمینى مثال است كه تحقق یافته است.» البته علت توجه شهید صدر به مرجعیت امام خمینى و ضرورت ذوب در آن را از ناحیه خدمت به اسلام مى‌داند؛ به طورى كه در هنگام خروج امام از نجف، شهید صدر اظهار داشت كه: «خروج آقاى خمینى از نجف، خسارت بزرگى بود.»

شهید صدر و پیروزی انقلاب اسلامی

شیخ نعمانى، اعمال شهید صدر را بعد از پیروزى انقلاب اسلامی را اینگونه ذكر می‌كند از جمله:

1ـ هنگامى كه اطلاعیه پیروزى انقلاب اسلامى اعلان گردید، شهید صدر به نشانه توجه به این انقلاب و حادثه بزرگ تاریخ، درس خود را تعطیل نمود.

2ـ تلاش نمود كه افكار را به این حركت جلب نماید و پیروان خود را به انجام راهپیمایى در تایید انقلاب و ابراز خوشحالى دعوت نمود.

3ـ نامه‌اى به شاگردان خود كه به ایران مهاجرت نموده بودند، نوشت و در آن، از آنها خواست تا آنچه در توان دارند در راه خدمت به انقلاب حول مرجعیت امام خمینى بذل نمایند.

از دید شهید صدر؛ امام خمینی، كسى است كه امیدها بدو بسته است، آیا عاقلانه است كه مرجع دینى‌اى چون امام خمینى، حكومت اسلامى‌اى برپا كند كه از رویاهاى ما بود، و ما اكنون به تایید و پشتیبانى از وى نپردازیم؛ چون رژیم بعث بر ما غضب خواهد كرد.

4ـ در دوره‌اى كه دشمنان انقلاب اسلامى ایران، اعراب ایران را تحریك و به عصیان دعوت مى‌كردند، نامه‌اى به آنها نوشت و در آن، آنها را از افكار جاهلى حول قومیت و ملیت بازداشت و آنها را متوجه مرجعیت امام خمینى نمود.

5ـ و از مهم‌ترین نشانه‌هاى توجه وى به انقلاب اسلامى ایران، نوشتن كتاب «الاسلام یقود الحیاه» بود كه آن را به این سبب نگاشت كه بعد از پیروزى، افرادى در انقلاب نفوذ كرده بودند كه براى انقلاب خطرناك بودند.

نقش فكرى شهید صدر در انقلاب اسلامى ایران

نقش شهید صدر از لحاظ سیطره مستقیم علمى در انقلاب اسلامى ایران به صورتى بود كه وى را به رفیق امام خمینى و عرب انقلاب اسلامى در ایران و [امام] خمینى عراق ملقب نمودند كه این، نتیجه تالیفات و افكار و بیانیه‌هاى وى بود.

جمشیدى از شائول نجاش نقل مى‌كند كه از مهم‌ترین كتاب‌هاى شهید صدر، كتاب اقتصادنا بود كه مرجعى مهم براى دانشمندان ایرانى در ایفاى نقش دولت در اقتصاد قلمداد مى‌گردید. همچنین كتاب «الاسلام یقود الحیاه»، اساس فلسفى و فقهى انقلاب ایران بود كه مشتمل بر شش جزء بود:

الف) زوایاى فقهى نسبت به قانون اساسى ایران كه این كتاب توسط سیدمحمود هاشمى از شاگردان شهید صدر براى امام فرستاده شد.

ب) چهره اقتصاد جامعه اسلامى كه خطوط اقتصادى اسلام را ذكر مى‌نماید.

ج) شرح خطوط اقتصادى جامعه اسلامى.

د) خلافت انسان و گواهى انبیا.

ه) منابع قدرت در دولت اسلامى.

و) عوامل اساسى بانك در جامعه اسلامى .

آثار علمی شهید صدر

علامه شهید آیت الله العظمى سیدمحمدباقر صدر(ره )، بى هیچ گونه تردیدى یكى از بزرگترین اندیشمندان، متفكران و نوابغ صاحب مدرسه و مكتب در عصر اخیر است. سواى رهبرى فكرى و روحى و زعامت اسلامى و انقلابى آن فقیه شهید، اصولا ابتكارات، نوآورى‌ها، خلاقیت‌ها و ابداعات وى نه تنها در فقه و اصول؛ بلكه در فلسفه عمومى و اسلامى كلام، تفسیر، تاریخ، اخلاق، جامعه‌شناسى و دیگر علوم زنده حوزوى و غیرحوزوى بر همگان محرز و روشن است .

این عالم بزرگ تنها به دانش فقه و اصول كه در آن زمان در حوزه نجف اشرف متداول بود، بسنده نكرد بلكه به سایر موضوعات و دیدگاه‌های فكری اسلامی چون فلسفه، اقتصاد، منطق، اخلاق، تفسیر و تاریخ نیز می‌پرداخت و در هر یك از این زمینه‌ها مباحثی ژرف و فراگیر را مطرح می‌كرد.(6) از جمله مهم‌ترین آثار قلمی ایشان می‌توان به كتاب‌های فلسفتنا، اقتصادنا، غایة الفكر فی علم الاصول، فدك فی التاریخ، بحث حول المهدی(7) و ده‌ها اثر ارزشمند دیگر اشاره كرد.

یكی از مهمترین كتاب‌های ایشان، كتاب فدك می‌باشد. ماجراى فدك، ماجراى غم انگیزى است كه در بین شیعیان همواره به عنوان یكى از نمادهاى ستم بر اهل بیت پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) و به ویژه حضرت زهرا(علیهاالسلام) مورد توجه بوده است. این كه موضوع اختلاف حضرت زهرا(علیهاالسلام) و خلیفه اول و انگیزه هر كدام از آنها در ورود به این مبارزه چه بوده، سوالى است كه شهید صدر در كتاب «فدك» به آن پاسخ متفاوت و تحسین برانگیزى مى‌دهد. كتاب فدك، یكى از نوشته‌هاى ارزشمند شهید صدر است كه در بیست و چهار سالگى آن را تالیف كرده و در موضوع خود یكى از ابتكارى‌ترین كتاب‌ها به شمار مى‌آید.

شهید صدر با این تالیف، علاوه بر این كه در آغاز جوانى، نبوغ و توان فكرى خود را نشان داده؛ بلكه دغدغه‌هاى اصلى خود را در پاسداشت حریم اهل بیت(علیهم‌السلام) نیز به نمایش گذاشته است. از دید شهید صدر، موضوع فدك، موضوعى كاملا سیاسى است، و اختلاف بر سر فدك، نه اختلافى درباره مالكیت آن، كه مبارزه‌اى سیاسى بین حضرت زهرا(علیهاالسلام) و خلیفه اول است كه در زمان پس از آن نیز بین خلفاى بعدى و اهل بیت پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) ادامه داشته است.

دیگر كتاب با ارزش این شهید بزرگوار كتاب فلسفتنا است . موضوعى كه كتاب «فلسفتنا» به آن مى‌پردازد، برداشت‌ها و مفاهیم اساسى از جهان و روش اندیشیدن درباره آن مى‌باشد، و لذا بحث این كتاب در دو محور قرار گرفته است.

محور اول: نظریه شناخت؛ و محور دوم: مفهوم فلسفى جهان .

شهادت سید محمدباقر صدر

پس از رحلت مرحوم آیة الله حكیم به دنبال یك نبرد طولانی با حزب بعث عراق به تدریج شهید صدر به عنوان یك رهبر شناخته شده مورد توجه شدید مردم قرار گرفت.(8) این عالم وارسته به علت مبارزات خستگی ناپذیرش با حكومت بعثی عراق و همچنین حمایت بی‌دریغ وی از حركت امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی بارها توسط رژیم عراق دستگیر و زندانی و شكنجه شد. در آخرین مرحله بعثیان عراقی با تجربه‌ای كه از انقلاب اسلامی ایران اندوخته بودند، دست به نقشه تازه‌ای زدند و حضرت آیة الله العظمی صدر را در خانه خود زندانی كردند و از رفت و آمد مردم به خانه ایشان به طور جدی جلوگیری نمودند. ماه‌ها وضع به همین منوال گذشت تا این كه سرانجام در تاریخ 19 جمادی الاولی 1400 هجری ایشان را دستگیر كردند و به بغداد بردند و پس از شكنجه‌های فراوان در تاریخ 22 جمادی الاولی 1400ه.ق 19 فروردین 1359ه.ش ایشان و خواهرش بنت الهدی را به شهادت رساندند.(9)

پیام امام خمینی به مناسبت شهادت ایشان

حضرت امام خمینی(ره) در پیام تسلیتی كه به مناسبت شهادت آیة الله صدر و خواهرش بنت الهدی صدر در تاریخ دوم اردیبهشت ماه 1359 صادر فرمودند آورده است: «... با كمال تأسف حسب گزارش‌های رسیده مرحوم آیة الله شهید سید محمدباقر صدر و همشیره مكرمه مظلومه او كه از معلمین دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب بود به - دست رژیم منحط بعث عراق با وضعی دلخراش به درج رفیعه شهادت رسیده‌اند ... شهادت این بزرگواران كه عمری را به مجاهدت در راه اهداف اسلام گذرانده‌اند به دست اشخاص جنایتكاری كه عمری به خونخواری و ستم‌پیشگی گذرانده‌اند عجیب نیست، عجیب این است كه مجاهدى در بستر خود و به دور از جنایت‌كاران بمیرد.»

آلبوم تصاویر

پی‌نوشت‌ها:

1- زندگی و افكار شهید صدر، سید كاظم حسینی حائری، ترجمه حسن طارمی، ص 35.

2- همان، ص 32.

3- سید صدرالدین صدر، سید محمد صدر در عراق، امام موسی صدر و مرحوم سید عبدالحسین شرف‌الدین از این خاندان هستند.

4- یادواره شهید آیة الله سید محمدباقر صدر، الهه كولایی، ص 7-6.

5- همان، ص 9.

6- حسینی حائری، پیشین، ص 63.

7- قلی زاده، مصطفی؛ شهید صدر، بی‌جا، سازمان تبلیغات، 1372، چاپ اول، ص 155.

8- كولایی، الهه؛ پیشین، ص 14.

9- همان، ص 22.

سایت تبیان

مهری هدهدی