امان از این غرایز دردسر ساز
فلسفه غرایز
اگر هدف اصلی آفرینش انسان، رسیدن به قرب الهی است، چرا غرایزی در او نهاده شده كه او را به سوی لذتهای مادی و ظواهر فریبنده دنیوی میكشانند و بیشتر مردم در برابر آنها آسیبپذیرند. آیا این، نقض غرض و خلاف حكمت نیست؟
واقعیت این است كه انسان دارای دو میل و كشش زیر است:
1. میل به كمال و رشد و تكامل معنوی و حركت به سوی ملكوت.2. میل به استراحت و آسایش و رو به سوی زمین و مادیات.
انسان عادی، به طور طبیعی بیشتر میل به راحتی و آسایش دارد. به طور مثال، اگر به انسان احساس گرسنگی و یا تشنگی دست نمیداد - هر چند بدنش نیاز به آب داشت- اما چه بسا خیلی دیر برای آب خوردن، حركت میكرد و این به جهت غلبه راحت‌طلبی در انسان است.
خداوند حكیم، برای حركت‌بخشی به انسان و ایجاد انگیزه در او ، به طور تكوینی و بر اساس نظام طبیعی، احساس تشنگی و سختی تحمل تشنگی را در او قرار داده ، تا به حركت آید و به سراغ آب برود. تحمل برخی كارها نیز بسیار سخت است؛ اما خداوند ، لذتی در آنها قرار داده ، تا انسان برای دست‌یابی به آن لذت، زحمتها را تحمل كند. یكی از بهترین این نمونهها، تحمل سختیهای اداره زندگی و تربیت فرزند است كه اگر لذتی در آن نبود ، چه بسا بسیاری از انسانها برای ازدواج و پذیرش مسئولیت خانواده ، اقدام نمیكردند .
اسلام، به غرایز هرگز دید منفی و پلیدانگارانه ندارد. اسلام همه این امور را براساس نظام حكیمانه خلقت، پرفایده و سودمند میانگارد. آن چه از نظر اسلام مردود است، هدف بودن شهوت و لجام گسیختگی و اسارت در برابر آن و غفلت از بُعد برین وجود آدمی است؛ اما استفاده بهنجار و صحیح از غرایز و جهت دادن به آن در مسیر رشد و تعالی، مورد تأكید اسلام است.
زندگی در مجموعه نظاممندی، تابعی از هدفمندیها و ابزارهای لازم، برای رسیدن به آن اهداف است. از اینرو، شرایط و امكانات و چگونگی زندگی در دوران جنینی با زندگی در دنیا، متفاوت است. چنان كه زندگی دنیا با چگونگی زندگی در نظام آخرت؛ متفاوت است. پس از بیان این واقعیت، به خوبی قابل درك است كه زندگی در دنیا و برآوردن نیازهای مختلف جسمی و روحی انسان و چگونگی رابطه با دوستان و مقابله با دشمنان و...، نیازمند نیروها و ابزارهای ویژهای، مانند نیروی شهوت، غضب، خیال و عقل است كه هر یك در گردش چرخه زندگی شخص و روابط با دیگران، نقش خاصی را ایفا میكند. وجود همه این نیروها و غرایز تعریف شده، نمایان‌گر هندسه مستحكم نظام هستی است.
البته چه بسا از نیروی شهوت و غضب، سوء استفادههای فراوانی می‌شود و فتنهها و آشوبها برپا گردد اما برای شكلگیری خوبان و آشكار شدن چهره زیبایی، لازم است هزینههای آن نیز پرداخت شود. چنان كه برای به دست آوردن چند مثقال طلای خالص، لازم است چندین تن سنگ معدن در سوز و گداز كوره، برافروخته شوند.جامعه انسانی نیز از این قاعده كلی در نظام دنیا، مستثنا نیست. از اینرو، برای به وجود آمدن خوبان و پیدایش اولیای خدا، باید همگان در آن همه فراز و نشیب دنیا قرار بگیرند.
برای توضیح بیشتر در این باره، به چند نكته زیر توجه كنید:
1. این كه «خداوند ، انسان را از ناحیه غریزه جنسی و دیگر غرایز، آسیبپذیر آفرید»، تعبیر دقیقی نیست. خداوند ، انسان را با دو دسته كنش و واكنش نیرومند (معنوی و مادی) آفریده است و این خود انسان است كه میتواند با تكیه بر اراده نیرومندی كه خداوند به او داده، هر یك از آنها را بر دیگری غلبه دهد و به پیروی یا سرپیچی از هر كدام، اقدام كند. بنابراین، آسیبپذیری انسان، تابع خواست و اراده اوست و آن چه به طور مستقیم به خدا انتساب دارد ، قرار دادن چنین غریزه نیرومندی در انسان است؛ اما آسیبپذیری، مربوط به خود انسان است.
2. شكلگیری خوبان و بدان، انجام نمیپذیرد ، مگر با وجود غرایزی چون شهوت و غضب كه دارای دو چهره خوبی و بدی می‌باشند و چهره زیباییها، آن گاه آشكارتر می‌شود كه در كنار زشتیها قرار گیرد و هنر مردان خدا، آنگاه بیشتر جلوهگر می‌شود كه با سستعنصران و آلودگان به شهوت، مقایسه شوند و در برابر حقستیزان، قرار گیرند. از اینرو، با نگاهی كلان به زندگی انسانها، وجود شهوت و غضب در تجلی زیباییها و حتی به فعلیت رساندن خوبان، نقش مؤثری دارد.
3. اگر چه زمینههای فساد ، فراوان است و دغدغه آن بسیاری از جوانان را آزرده میكند ، اما باید دانست كه خروش شهوت و برافروختگی غضب، در برابر عزم و اراده جوانان و جواندلان، نه تنها قابل فروكشی است، بلكه حتی با یكبار ایستادگی در برابر شهوت، خاطره خوش آن تجربه نورانی، در زندگی آدمی، ماندگار می‌شود. به طوری كه در صحنههای بعدی، بسیار آسانتر میتوان بحرانها را پشت سر گذاشت و شاید این تجربه برای خود شما نیز اتفاق افتاده باشد. 4. شهوات و غرایز انسان، به ویژه غریزه جنسی، به خوبی كنترلپذیر می‌باشند و مقصود از كنترل در این جا، نه سركوب آنها، بلكه استفاده صحیح از آنهاست.
5. اختیار انسان یكی از بزرگترین موهبتهای الهی است و نقش بسیار نیرومندی در رهبری كنشهای آدمی دارد. اراده انسان، به خوبی، قابل تقویت و نیرومندسازی است و با تقویت آن، دشوارترین كارها آسان می‌شود. یك جوان در عین نیرومندی در غرایز، از اراده و توان مقاومت بسیار بالایی برخوردار است و طهارت نفس و گرایشهای معنوی در او، بسیار بالاست.
6. امداد الهی؛ خداوند همواره دستگیر و مددكار كسانی است كه با جدیت، خواستار پاك زیستن و دوری از گناه هستند؛ «وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ؛ و كسانی كه در راه ما كوشیدهاند، به یقین راههای خود را بر آنان مینمایانیم و در حقیقت، خدا با نیكوكاران است».1
قرآن مجید، یكی از علت‌های نجات یوسف از گناه را امداد و عنایت الهی دانسته است. اینگونه عنایتها، اختصاص به یوسف علیهالسلام ندارد؛ بلكه هركس به هر اندازه كه در دوری از گناه، جدیت داشته و از خداوند در این زمینه كمك بخواهد، مورد عنایت او قرار خواهد گرفت. فلسفه عنایت الهی درباره حضرت یوسف علیه السلام نیز به عبودیت مخلصانه او بود.2
بنابراین، گرچه وجود غرایز، ضروری است؛ اما راههای لازم برای نجات از آلودگیها نیز فراروی انسان قرار دارد و به عنوان یك اصل در زندگی بشری، میتوان چنین گفت؛ ظرفیت وجودی ما، ساخته و پرداخته نمیشود؛ مگر آن كه در كنار عقل و قلب، دارای نیروی شهوت و غضب نیز باشیم؛ تا لیاقت راهیابی به بهشت را پیدا كنیم و یا با نگونبختی، جهنم را برای خود بسازیم؛ زیرا بهشت و جهنم ما، باید با گذر از این دنیا، ساخته شوند و شكل بگیرند. از اینرو، به عنوان یك اصل كلیدی گفته می‌شود كه دنیا محل حدوث و اثبات قابلیتهاست و آخرت، جایگاه ظهور و ثبات قابلیتهاست و به عبارت دیگر، دنیا، بستر «شدن» و آخرت، استقرار در «شده»هاست و این گونه نیست كه درجات بهشتی یا دركات جهنمی ما، از قبل ساخته شده باشند؛ بلكه باید آنها را بسازیم و ساخته شدن آنها وابسته به وجود نیروهای شهوت و غضب، در كنار عقل و قلب است.
پی‌نوشت:
1. عنكبوت، آیه 96.
2. یوسف، آیه 7 – 42.
منبع : پرسمان - با تلخیص
تنظیم برای تبیان : داوودی
