همه چیز درباره مکان یابی رصدخانه ملی ایران

گفت و گو با دکتر سعد الله نصیری قیداری؛ مدیر کمیته ی مکان یابی در شورای رصدخانه ی ملی ایران:

-لطفا در آغاز، درباره پیشینه فکر احداث رصدخانه ملی در ایران و نیز تحولاتی که منجر به تصمیم گیری قطعی در مورد احداث آن شد برای خوانندگان نجوم بگویید.

از حدود سال 1379 بود که در انجمن نجوم ایران بحث رصدخانه ملی به طور جدی مطرح شد. البته داشتن یک رصدخانه مدرن و امروزی آرزوی دیرینه بسیاری از صاحب نظران و استادان نجوم کشور از مدت ها پیش بود، ولی عدم حمایت دولت و نیز رشد نیافته بودن جامعه نجومی کشور بسترهای لازم برای تحقق این آرزو را فراهم نکرد تا این که در سال 79 این موضوع در هئیت مدیره انجمن نجوم ایران که چند سالی از تأسیس آن می گذشت مطرح شد.

- برای یافتن مکان مناسب برای رصدخانه ملی 8 سال تحقیق و اندازه گیری انجام شد. به نظر شما هشت سال، زمانی طولانی برای مکان یابی نبود؟ آیا ممکن بود که با صرف زمان کمتری این کار انجام شود؟

ببینید ما از سال 79 تا 82 زمان صرف کردیم تا از بین 33 منطقه، چهار منطقه را انتخاب کنیم. زیرا کار مقایسه بین مکان ها و حذف موارد نامطلوب زمان بر بود و اندازه گیری و داده برداری پیش از آن انجام نشده بود. سال اول مشغول جمع آوری داده ها و مطالعه 23 رصدخانه ای که از قرن دوم تا نهم هجری در کشورمان ساخته شده بود گذشت همچنین بررسی امکانات نجومی فعلی کشور در این سال انجام شد. یک سال هم به جمع آوری داده های هواشناسی پرداختیم از تمام ایستگاه های سینوپتیک، داده های ماهواره ای و ایستگاه های غیر خودکار که در سراسر کشور پراکنده بودند پرداختیم که در این مرحله اداره هواشناسی استان زنجان کمک های زیادی به ما کردند. یک سال هم به پردازش داده ها پرداختیم که این کار موضوع رساله کارشناسی ارشد آقای عباس عابدینی بود و بعد از سه سال چهار منطقه را در استان های خراسان جنوبی، کرمان، قم و اصفهان (حوالی کاشان)  انتخاب کردیم.

- بررسی های مربوط به سنجش دید نجومی را از کی آغاز کردید و سیر مطالعات آن چگونه پیش رفت؟

پس از سال 82 مطالعات دیدسنجی را آغاز کردیم و قریب به سه سال این مطالعات زمان برد. پس از حدود یک سال از شروع این مطالعات سایت مزارکاهی را در خراسان جنوبی به دلیل پراکنده و متغیر بودن وضعیت دید از میان گزینه ها حذف کردیم. با داده برداری در سال دوم، سایت سردر کرمان علیرغم تغییرات آرام دید، به دلیل نامطلوب بودن میزان دید نجومی

حذف شد. در سال سوم هم نتایج داده ها در دو سایت کلاه برفی در کاشان و دینوا در قم با هم مقایسه شدند، زیرا حذف یکی از این دو به سادگی مقدور نبود. نتایج حاصل از داده های دید نجومی در کاشان و قم بسیار به هم نزدیک بود، یعنی اختلافی در حدود یک ثانیه قوس! در حالی که میزان بسیار به هم نزدیک بود، یعنی اختلافی در حدود یک ثانیه قوس! در حالی که میزان متوسط دید نجومی در بیرجند و کران حدود 75 ثانیه قوسی با این دو تفاوت داشت.

- این طور که به نظر می رسد، بیشتر تلاش ها در زمینه مکان یابی رصدخانه ملی را مرکز تحصیلات تکمیلی در علوم پایه زنجان حمایت کرده است.

بله، من باید به این نکته اشاره کنم که تقریباً بیشتر کار مکان یابی در این مرکز و دانشگاه زنجان، زیر نظر بنده و همکارانم انجام شد و بنابراین مالکیت معنوی کار مکان یابی رصدخانه ملی ایران در اختیار مرکز تحصیلات تکمیلی در علوم پایه زنجان است. در نهایت ما با جمع آوری داده های مربوط به دید و PWV روشنایی آسمان و آلودگی نوری و مطالعات دیگر، توانستیم ارتفاعات دینوا را در مرز سه استان قم، اصفهان و مرکزی، محل نهایی احداث رصدخانه ملی ایران اعلام کنیم. امیدواریم با تلاش جامعه نجومی کشور فازهای بعدی احداث این رصدخانه که عبارت است از احداث ساختمان و همچنین سفارش ساخت و طراحی تلسکوپ و ابزار متعلق به آن هم به خوبی انجام شود.

- بسیاری از مردم، آسمان شب کرمان را تاریک تر و پرستاره تر از مناطق دیگر کشور می دانند. عده ای هم گمان می کنند که در زمان خواجه نصیرالدین طوسی که رصدخانه ایران در مراغه احداث شد حتماً دلیل نجومی خاصی داشته است و چه بسا بهتر باشد که باز هم به ساخت رصدخانه ملی در مراغه فکر کنیم. نظر شما در این دو مورد چیست؟

ببینید یکی از دلایلی که ما کرمان را بیش از بیرجند مطالعه کردیم با توجه به این که از نظر دید نجومی مشابه هم بودند همین مطلب بود که شما گفتید. به علاوه حذف کرمان برای ما خیلی سخت بود. چون هم مسئولان محلی همکاری صمیمانه ای با ما انجام داده بودند، هم به لحاظ وقت و هزینه ای که انجام شده بود، هم برداشت ما با چشم غیرمسلح این بود که آسمان بسیار خوب است. در واقع آسمان کرمان به دلیل این که خوشبختانه هنوز از نظر آلودگی نوری وضعیت مناسبی دارد،  بسیار پرستاره است. توجه کنید که ممکن است آسمانی را ببنید که خیلی خوب است، ولی شما وضعیت تلاطم در لایه های جوی را نمی بینید و این همان مشکلی بود که ما در کرمان به دلیل گرادیان دما و کویری بودن منطقه داشتیم. مشکل دیگر کرمان غبار بود. همین طور از نظر زلزله شناسی هشت گسل داشت. در حالی که کاشان و قم از نظر زلزله شناسی در کشور بهترین گزینه ها هستند. بنابراین اگر می خواستیم بجز داده های علمی که با زحمت بدست می آوردیم، به باورهای و علایق خودمان برای انتخاب مکان رصدخانه تکیه کنیم، دیگر کار علمی انجام نداده بودیم. به هر حال پس از اندازه گیری دید نجومی، علیرغم میل باطنی با گذشت زمان همه چیز متحول شده است. در گذشته تلسکوپ وجود نداشت و پارامتر دید نجومی مطرح نبود. به علاوه موضوع آلودگی نوری هم در میان نبود. ما در مطالعات هواشناسی که در ابتدای کار انجام دادیم، وضعیت مراغه را هم بررسی کرده بودیم و این منطقه در همین مرحله حذف شد.

- آقای دکتر براساس تجارب شما معمولاً بهترین آسمان ها از نظر دید نجومی در چگونه مکان هایی وجود دارند؟

بیشتر جاهای خوب ارتفاعات مشرف به دشت هستند که باد غالب در آنها از دشت به کوه باشد. حال هر چه دشت پهناورتر باشد وضعیت دید نجومی بهتر می شود.

- فکر می کنید تا چند سال آینده باید منتظر آغاز به کار رصدخانه ملی باشیم؟

به نظر من حداقل پنج سال دیگر برای این کار زمان لازم است.

مصاحبه:

کاظم کوکرم و حامد میرزاخلیل

منبع:

مجله نجوم، 182

تنظیم و تلخیص برای تبیان:

ا.م.گمینی