واکاوی ابعاد چهارشنبه سوری

در آخرین سه شنبه هر سال مراسمی به نام چهارشنبه سوری برگزار می شود. معمولا در توصیف این جشن گفته می شود که رسمی است کهن که به ایران باستان باز می گردد اما اگرچه این رسم در ایران کهن سابقه داشته اما آنچه که امروزه به ما ارث رسیده کاملا ایرانی نیست.  به نکات زیر توجه کنید:

1- در آیین زرتشت و ایران کهن چهارشنبه نبوده است!

علت اینکه چهارشنبه سوری به شکل امروزی اش در ایران کهن و آیین زرتشت نبوده، بسیار ساده است چون در تقویم باستانی ایرانیان اصلا چهارشنبه و ایام هفته وجود نداشته است. تقویم ایران باستان شامل دوازده ماه سی روزه بوده و در سال كبیسه پنج روز به سال اضافه می كردند. هر کدام از روزهای ماه را نیز به نام یکی از فرشتگان نامگذاری کرده بودند. بنابراین اصلا چهارشنبه ای وجود نداشته و اساسا تقسیم بندی روزهای ماه به هفته به بعد از ورود اسلام به ایران باز می گردد.

2- در ایران شب سوری بوده است:

در كتاب تاریخ بخارا اشاره شده كه منصور بن نوح از شاهان سامانی در نیمه اول سده چهارم هجری جشنی را برگزار می كند كه موجب آتش سوزی در قصر او نیز می شود:

«..... و چون امیر سدید منصور بن نوح به ملك بنشست اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای ها را دیگر بار عمارت كردند و هر چه هلاك و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل كردند. آن گاه امیر سدید به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود كه چون شب سوری چنانكه عادت قدیم است، آتشی عظیم افروختند. پاره ای آتش به جست و سقف سرای در گرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت و امیر سدید هم در شب به جوی مولیان رفت .....»(‌تاریخ بخارا – تالیف ابوبكر محمد بن جعفر نرشخی به نقل از عصر ایران)

آنچه از این بخش برداشت می شود این است كه بطور یقین این جشن در 350 هجری و در ماه شوال كه مصادف با پایان سال شمسی بوده توسط یكی از شاهان سامانی در بخارا و جوی مولیان برگزار شده است و آنجا كه نگارنده به «عادت قدیم است» اشاره می كند مشخص می شود كه این جشن از سالها و بلكه سده های پیش در ایران رایج بوده است. اما هیچ اشاره ای به روز آن نشده، یعنی شب چهار شنبه سوری.

3-چهارشنبه برای اعراب نحس بوده است:

در روزشماری قدیم اعراب، چهار شنبه روز منحوس و نا مباركی شمرده می شده است. لذا سعی می کردند شب چهار شنبه را كه نحس و نا مبارك بوده را با جشن و سرور بگذرانند و در آن شب و روز دست از خرید و فروش و كسب و كار بكشند چرا كه اعتقاد داشتند به دلیل نحسی چهار شنبه هر معامله و كسبی كه در آن شب و روز نیز انجام شود نامبارك خواهد بود، جاحظ در تالیف خود به چهار شنبه یا یوم الرباع اشاره میكند و میگوید: « وَ الاِربَعاء یَوم ضنك و نَحس »(به نقل از عصر ایران)

همچنین منوچهری دامغانی نیز در یكی از اشعار خود به نحسی این روز اشاره كرده و گفته :

چهار شنبه كه روز بلاست باده بخور                      بسا تكین می خور تا به عافیت گذرد

4- زرتشتیان آتش را نمی پرستند:

بر اساس تعلیمات زرتشت آتش یكی از مخلوقات اهورا مزدا می باشد و بر خلاف یك تصور نابجا تقدیس آتش نه به دلیل پرستش آن كه در واقع نوعی نشانه و اثر از روشنایی و حقیقت اهورا مزدا می باشد و نقشی كنایه ای دارد. چنانچه فردوسی می گوید:

نگویی كه آتش پرستان بَدند                                  پرستندگان پاك یزدان بُدند

5-ترقه بازی رسم چینی ها بوده است:

سور در لغات به معنای جشن و سرور است. اما آنچه که امروزه به عنوان چهارشنبه سوری برگذار می شود و از انواع ترقه ها و وسایل خطرناک آتش بازی استفاده می شود به هیچ وجه به سور و جشن ارتباطی ندارد و با رسوم کهن ایرانی هم نسبتی ندارد. گزارشهای تاریخی قبل از میلاد مسیح نشان می دهد که ترقه بازی رسم چینی ها بوده که با ورود غربی ها به این معادله انواع وسایل ترقه بازی به شیوه نوین که ازجذابیت و البته مخاطرات بیشتری برخوردار هستند ساخته شده است. این بخش نیز امروزه به چهارشنبه سوری اضافه شده است.

بنابراین چهارشنبه سوری امروزی ما ملقمه ای است از آیین "جشن سور" ایرانیان باستان + نحوست چهارشنبه در نزد اعراب + ترقه بازی چینی ها و  در واقع آنچه که امروزه در عمل از چهارشنبه سوری دیده می شود بیشتر چهارشنبه سوزی است تا چهارشنبه سوری.

مطلب مرتبط:

چهارشنبه سوزی (تصویری)

گروه جامعه و سیاست