نوروز و سنت های تاریخی آن در آثار معتبر
اشاره :
- نوروز، جشن بزرگ ایرانیان، با بهار آغاز می شود و براساس گاه شماری اخترشناسان، شروع فصل بهار سال نو ایرانیان را نویدمی دهد.
- زمزمه استقبال از نوروز در ایران و پاره ای از كشورهای جهان كه از سنت های ایرانی پیروی می كنند، معمولاً اوایل اسفندماه هرسال شروع می شود و اینك پس از قرنها، نوروز از چنان اهمیتی برخوردار شده كه براساس مصوبات سازمان فرهنگی یونسكو وابسته به سازمان ملل اولین روز نوروز، روز طبیعت نام نهاده شده و اهمیتی بین المللی یافته است.
- هرسال در آغاز سال نو و فصل بهار، رسم براین است كه جشن ها و سنت های نوروزی دستمایه مقاله ها و نوشته های گوناگون در مطبوعات می شود. این روش علاوه برتوضیح و تشریح فلسفه نوروز و سنت های آن، موجب می شود تا نسل جوان معاصر از اندوخته های فرهنگی و سنتی پیشینیان خویش آگاه شوند و با فرهنگ ایرانی آشنایی بیشتری حاصل كنند. در گزارش نوروزی امسال، كتابهای متعددی را كه طی چند دهه اخیر درباره نوروز تألیف شده ورق زدیم و یكی از آنها را كه جامع تر بنظر می رسید، انتخاب كردیم.
- آنچه در این گزارش ملاحظه می كنید، نكات بسیار خلاصه شده ای از كتابتاریخ نوروز جمشیداست كه در بیش از380صفحه تألیف شده و نكته مهم اینكه برای تدوین كتاب، مؤلف از279 مرجع، اعم از كتابهای معتبر تاریخی تا مقاله ها و نوشته های مستند مورخان، نویسندگان، شاعران و ایران شناسان سود جسته است.
كه می داند از فیلسوفان حی كه جمشید كِیْ بود و كاووس كِیْ
چو سوی عدم گام برداشتند درین بقعه جز نام نگذاشتند
(همای و همایون، خواجوی كرمانی ص16)
ایران در دوران باستانی، یكی از كشورهای باشكوه و برتر آن روزگاران بود. و فروردین به سبب باورها و آیین های ویژه ای كه از دیرگاهان در آن وجود داشته، یكی از ماههای مقدس و محترم دوران باستانی ایران به شمار می رفته است، یكی از این حرمتها از آن سبب است كه ایرانیان باور داشتند نخستین روز فروردین هم زمان با حركت و جنبش گیتی و پای گرفتن زندگی و هستی است.
آغاز هستی و حیات كیهان در كتاب بند هشن، در ماه فروردین و روز هرمزد به هنگام نیمروز دانسته شده و آن زمانی است كه شب و روز با هم برابر است.
آثار دیگری در ادبیات و زبان فارسی هست كه آغاز آفرینش گیتی را در روز اول فروردین تأیید می كند:
«... نخستین روز است از فروردین ماه و زین جهت «نوروز» نام كردند، زیرا كه پیشانی سال نوست. آنچه از پس اوست از این پنج روز همه جشن هاست و ششم فروردین ماه نوروز بزرگ دارند. زیرا كه خسروان بدان پنج روز حق های حشم و گروهان بگزاردندی و حاجتها روا كردندی. آنگاه بدین روز ششم خلوت كردندی خاصگان را، و اعتقاد پارسیان اندر نوروز نخستین آن است كه اول روزی است از زمانه و بدو فلك آغازید گشتن». (التفهیم ص253)
«روز ششم این ماه نوروز بزرگ است كه نزد ایرانیان عید بزرگی است و گویند كه خداوند در این روز از آفرینش جهان آسوده شد...» « فروردین ماه نخستین روز آن «نوروزست» كه اولین روز سال نو است و نام پارسی آن بیان كننده این معنی است و این روز با دخول آفتاب به برج سرطان طبق زیج های آنان هنگامی كه سال ها را كبیسه می كردند، مطابق بود.»
(ترجمه آثار الباقیه ص556،282 )
سنت های مردمی و مراسم نوروزی
« مشغول عید» هركس و ما از وفات تو
فارغ شده زوحشت هجر و وصال عید
(دیوان سیف اسفرنگی ص711)
جشن نوروز، جشن پیروزی و شادمانی ملی بود، جشن آزادی و برابری مردمان ستمدیده ای بود كه سالیان دراز سر برفرمان دیوان ستمگر داشتند. مردمان طبقه پایین جامعه مزدوران كم مزد یا كارگران بی مزد و دیوان بودند. آنها هیچگاه پایه و پایگاهی نداشتند. از این رو هنگامی كه جمشید با دیوان در جنگ شد، یاری ها كردند تا جمشید به پیروزی رسید. جمشید پیروزی خود را جشن گرفت و آن روز خجسته را روز اول فروردین انتخاب كرد. در این روز، طبیعت نیز در اعتدال بود.
جمشید نیز حكومت عدل را به مردم نوید داد.
عدل بهار و عدل جمشید در هم آمیخت و از این آمیختگی روزی بزرگ در تاریخ ایران بنیاد شد و آیین تازه جمشید، آیین برابری و برادری را برای مردم به ارمغان آورد. زندگی نو همراه با آزادی و عدالت آغاز شد. مردم این روز نو را جشن گرفتند و آن را«نوروز» گفتند و سپس مراسم و آداب و رسومی برای ایام نوروز برگزیدند. یكی از بازیها و سرگرمی های ایام جشن نوروز اسب دوانی و چوگان بازی بوده است. «... در آنجا اسب دوانی هایی برگزار می شود در پایتخت و در شهرهای عمده كشور نیز همین گونه است، مسافت برای اسب دوانی برحسب سن است. ازهفت تا بیست و یك میل تغییر می كند. هدف از این اسب دوانی ها بیشتر این است كه قدرت اسبها را تشخیص دهند تا سرعت آنها را و اسبانی را كه بتوانند تحمل تاخت طولانی و سریع داشته باشند بشناسند. این اسبها را معمولاً كودكان دوازده تا چهارده ساله سوارمی شوند... شاه به سواركارانی كه اسبهایشان پیشی گرفته اند جایزه می دهد.»
(نخستین انسان و نخستین شهریار ص493)
كشتی گرفتن
یكی دیگر از سرگرمی های ایام نوروز كشتی گرفتن پهلوانان در میدان بوده.
«در نوروزها كه پهلوانان با هم آزمایش كنند
در میدان من و قطران باهم كوشیده ایم.»
(سمك عیار جلد اول، ص175)
جامه عید
نوروز كه روز جشن پیروزی و شادی همگانی بود بسیار با شكوه برگزار می شد، مردم لباسهای نو و زیبای خود را پوشیده و كلاه نوروزی را بر سر می نهادند و سرمه عیدی را به چشم كشیده و زینت و زیور عید برخود می بستند. بازتاب این تصور را در آثار بازمانده زبان و ادبیات فارسی می توان مشاهده كرد: «در نوروز خوب شستشو كنید و خود را پاك نگهدارید و بهترین«جامه ها» را بپوشید و بوی خوش بكار برید و سپاس خدای را به جای آورید.» (المساء و العالم- نوروز و تاریخچه آن، ص19)
جهانگردان خارجی نیز در سفرهایی كه به ایران كرده اند اطلاعات در خور توجهی در این باره بدست داده اند: « ایرانیان برای نوروز نام های مختلفی دارند. از آن جمله آن را «عید لباس نو» می خوانند. چون هركس هر اندازه ای نادار باشد در این جشن یك دست لباس نو به تن می كند و افراد متمكن در ایام عید هرروزی ملبوس دیگری در بر می نمایند.» (سیاحت نامه شاردن جلد2 ص364)
«برنامه ایام عید عبارت است از »لباس عید« پوشیدن، هدیه به هم دادن، تبریك و تهنیت به هم گفتن، شاد بودن و نشاط كردن.» (سفرنامه جكسن ص118)
«همه زیباترین لباس خود و اكثر مردم «رخت نو» پوشیده بودند. چون مردم عقیده دارند كه در نوروز لباس نو پوشیدن خوشبختی می آورد. تعداد زیادی از جمعیت كلاه هایی برسر گذاشته بودند كه برای این منظور خریداری شده بود.» (آدم ها و آیین ها ص213)
نوروز خوانی
یكی از مراسم جشن نوروز «نوروز خوانی »است. اگر بپذیریم كه ایرانیان این سنت باستانی را همچنان نگاهبانی كرده اند باید گفته شود: نوروز خوانی هایی كه در این روزگار در پاره ای از نقاط كشورمان به ویژه در محلات شمال ایران معمول است یادگاری است از ترانه های متداول در روزگاران پیش از اسلام.
رسم چنین است كه چند روز پیش از فرا رسیدن نوروز سه یا چهار تن خواننده و نوازنده در خانه ها می روند و اشعاری متضمن فرا رسیدن بهار و استقبال از نوروز و دعای خیر برای ساكنان خانه همراه بانواهایی ساده و بی پیرایه می خوانند. ترانه های نوروز خوانی اغلب به گونه ترجیع بند است. خواننده اصلی متناسب با شأن صاحبخانه ابیاتی بدیهه می سراید و چون به ترجیع می رسد، دسته جمعی می خوانند. گاه نیز تمام ترانه بطور گروهی خوانده می شود. شعر یكی از این ترانه ها چنین است:
گل در گلستان آمد بلبل به بستان آمد
ای امت محمد نوروز سلطان آمد
(حسینعلی ملاح- مجله دنیای سخن اسفند1369)
هدیه های نوروزی
بهل تا دست و پایت را ببوسم بده «عیدانه» كامروزست عیدم
(دیوان مولانا جلد2، ص56)
پیش از اسلام و نیز پس از اسلام در ایران هنگام عید، داد و ستدهای نوروزی در میان شاهان و مردم معمولی رواج داشته و تا همین
سال ها این سنت انجام می شده است. در ایام نوروز معمول ترین و عمومی ترین»عیدانه« ای كه داد و ستد می شد، هدیه و بخششی بود كه از طرف بزرگترها به زیر دستان و كوچكترها داده می شد.
در زبان و ادبیات فارسی آثاری وجود دارد كه دادن نوروزی یا عیدانه را از طرف بزرگترها به كوچكترها و زیر دستان تایید می كند.
هفت سین نوروزی
یكی دیگر از آیین های نوروزی كه از دیر گاهان پیشینه داشته و هم امروز تقریباً در همه شهرهای ایران روایی دارد چیدن سفره «هفت سین» است. عدد هفت یكی از اعداد مورد احترام و مذهبی ایرانیان باستان بوده است. احتمال می رود هفت سین را به مناسبت هفت امشاسپند برگزیده باشند، همچنین محتمل است سفره هفت سین دگرگون شده سفره ای باشد كه در ایام فروردگان برای پذیرایی از فروهرهای درگذشتگان در اتاق مرده و یا بالای بام خانه ها می گذاشتند. بعضی هم معتقدند كه به جای هفت سین، هفت شین هم می تواند باشد. به هر روی علت انتخاب شین هم معلوم نیست.« هنوز هم در ایران در اوقات این جشن(نوروز) خانه را پاك می كنند، رخت نو می پوشند، بوی خوش بخور می دهند، نقل و شیرینی و شربت می نهند، دعا می كنند و نماز می گزارند، در خوانچه ای هفت چیز كه اسمشان با سین شروع شده باشد مثل سیم و سیب و سنجد و غیره می گذارند. »(یشت ها، جلد2، ص596)
سبزی كاری
یكی دیگر از مراسمی كه از دیرگاهان بوده و هم اكنون در میان ایرانیان رواج دارد كشت سبزی عید است. برای مراسم عید نوروز در ظرفهای كوچكی گندم وجو و عدس و امثال اینها را سبز می كنند و این سبزه ها را در سفره عید گذاشته و تا سیزده نوروز آنها را نگاهداری می كنند. »مردم از اوایل اسفندماه به سبز كردن سبزه در كاسه ها و بشقاب ها می پردازند. به این ترتیب كه گندم، عدس، جو و دیگر بقولات را به آب می ریزند تاجوانه زند. بعد دانه ها را در كاسه ها و بشقاب های جداگانه ای می ریزند و روی آن پارچه نازكی می اندازند با این اعتقادات كه اگر چشم ناپاك بر سبزه بیفتد، یا كه بچه آن را جابجا كند سبزه قهر می كند و سبز نمی شود.
سلیقه ایرانی زیبایی بسیاری به این سنت می بخشد، چنانكه زنهای خانه دار پارچه نازكی را خیس می كنند و روی كوزه های گوناگون می اندازند و روی آن تخم گیاهانی مثل تره تیزك و كنجد می پاشند و كوزه را پر از آب می كنند و این است كه سبزه را به شكل های مختلف برسرسفره نوروزی می بینیم.« (آیین های نوروزی ص52-51)
میرنوروزی
سخن در پرده می گیرم چوگل از پرده بیرون آی
كه بیش از پنج روزی نیست حكم «میر نوروزی»
(حافظ)
«میر نوروزی» شخصی است كه برای مدت چند روز - منحصراً در ایام نوروز- به فرمانروایی برگزیده می شود. در این مدت كوتاه به كارهای مردمی و دادگستری می پردازد. سرانجام پس از گذشت فرمانروایی چند روزه به خانه یكی از بزرگان پناهنده می شود.
در كردستان نخستین چهارشنبه سال برای برگزاری جشن میرنوروز، یكی را از میان خود به نام »میر« برای فرمانروای چند روزه نوروز بر می گزینند و برای برگزاری «میرنوروز» بزرگان شهر و یا روستا جامه های نو و كمربند و بازو بند واسب و چكمه و مهمیز و شمشیر و خنجر و چیزهای گران بهای خود را در دسترس گروه میرنوروزی به نام سپرده می گذارند.
پس از برگزیدن میرنوروز، میر تاجی برسر می نهد و یك پرطاووس هم برسر می زند و درفشی در بالای سرخود افراشته می كند و برتخت فرمانروایی چند روزه خود می نشیند و دسته دسته مردم از خرد و كلان برای شاد باش به پیشگاهش می روند.
دستگاه فرمانروایی «میر نوروزی» بدین سان است: «میر نوروز، كهن وزیر، وزیر دست راست، وزیر دست چپ، میرزا مرد كوپال سیمین، دسته نوازندگان، سرایندگان، گروه خنجر زنان، دژ خیمان و «دلقك» هركدام از آنها در دستگاه میر نوروز كار ویژه ای دارند.
پس از برگزیدن میر نوروز، میر با نگهبانان خود كه همگی شمشیر به دستند به نام كاروان شادی در خیابانها و كوچه ها و بازارها می گردند و پس از گشت و گذار، میر نوروز پرچم فیروزی فرمانروایی را برافراشته و برتخت می نشیند و به دادخواهی مردم می پردازد.
پایگاه نوروز در فرهنگ ایرانی
روز نوروز ماه فروردین آمدند ای عجب ز خلد برین
تاج ها ساخت گلبنان را آن حله ها بافت باغ را این
(دیوان مسعود سعد ص466)
با توجه به آنچه گذشت، نوروز جشن مردمی و مردم گرایی، همچنین جشن پیروزی جمشید بر دیوان و آزادی مردمان ستمدیده بود، از این روی از همان آغاز مردم با جان و دل در بزرگداشت آن می كوشیدند و آنچه درتوان داشتند، برای باشكوه جلوه دادن این جشن مردمی بكار می گرفتند و نوعی تقدس برای آن قایل بودند.
بازتاب این تصور را در آثار زبان و ادبیات فارسی می توان بازشناسی كرد: «ـ... از حضرت موسی بن جعفر (ع) آمده است كه: این روز بسیار كهن است. در نوروز خداوند از بندگان پیمان گرفت تا او را پرستش كنند و برای او شریك قایل نشوند و به آیین فرستادگانش در آیند و دستورشان بپذیرند و آن را اجرا نمایند و آن نخستین روزی است كه آفتاب بدمید و بادهای بارنده بوزید و گل های روی زمین پدید آمد و هم جبرئیل بر پیامبر(ص) نازل شد و نیز روزی است كه ابراهیم بت ها را بشكست و هم پیامبر(ص) ، علی(ع) را بردوش خود گرفت تا بت های قریش را از خانه كعبه بینداخت.»
ماهنامه نفت پارس
تهیه و تنظیم : بخش ادبیات تبیان
