فرهاد نظامی و فرهاد وحشی1

یک مقایسه ادبی

قسمت اول

فرهاد یکی از معروفترین قهرمانان ادبی ایران و نام او زبان زد همه افراد صاحب ذوق این سرزمین است. از قرن ششم به بعد کمتر غزل‌سرای ایرانیست که بارها در اشعار خود تمثیلی از داستان فرهاد نیاورده و به داستان عشق ناکام او اشاره‌ای نکرده باشد.

شک نیست که این اشتهار فرهاد حاصل هنر شاعر بزرگ ایرانی نظامی است و اگر چه اصل داستان پیش از او وجود داشته این شاعر بزرگوار در واقع با سرودن داستان خسرو و شیرین این نمونه عشق و وفا را خلق و ابداع کرده است. پس از نظامی شاعران بسیاری از او پیروی کرده و داستان خسرو شیرین را که شامل عشق ناکام فرهاد نیز هست از نو سروده‌اند. اما این تقلیدها هیچ‌یک در مقابل اصل رواج و رونقی نیافته و تنها منظومه ناتمام «فرهاد و شیرین» وحشی است که به سبب بعضی خصائص مقبول اهل ذوق گردیده است.

در این مختصر نگارنده می‌خواهد این شخص داستانی مشهور یعنی فرهاد را که شاید از فرط شهرت بطور عادی جزئیات صفات و خصائص او در ذهن نمی‌آید از روی دو منظومه نظامی و وحشی معرفی کند و در این معرفی ناچار پی مقایسه‌‌ای میان دو شاعر پیش می‌آید.

اما باید نخست بگوییم که غرض ما مقایسه نظامی و وحشی از جمیع جهات نیست و شاید با عظمت قدر نظامی چنین سنجشی اصولاً روا نباشد. در اینجا فقط یک نکته مورد بحث است و آن چگونگی بیان اوصاف و صفات یکی از اشخاص است که در هر دو منظومه مذکور دیده می‌شود.

مقام فرهاد در دو منظومه

پیش از ذکر خصال و صفات فرهاد این نکته را نیز باید بگوییم که مقام او در دو منظومه منظور یکسان نیست. اشخاص اصلی در منظومه نظامی خسرو و شیرینند و فرهاد فقط به عنوان شخص فرعی وارد داستان می‌شود و حال آنکه در منظومه وحشی فرهاد شخص اصلی است و به این سبب شاعر داستان را از جدائی خسرو و شیرین یعنی از جائی که فرهاد وارد صحنه می‌شود آغاز کرده و حوادث پیش از آن مانند آشنایی خسرو و شیرین و ابتدای عشق ایشان و قیام بهرام چوبینه و رفتن خسرو به روم و زناشوئی او با مریم دختر قیصر و جز اینها را که در منظومه خسرو و شیرین آمده به کلی متروک گذاشته است.

غرض دو شاعر از سرودن داستان

نکته قابل ملاحظه دیگر غرض دو شاعر از سرودن این داستان است که با هم اختلاف دارد. نظامی در آغاز داستان خسرو و شیرین خود را ادیبی معرفی می‌کند که شاعری پیشه اوست و در پی یافتن مطلبی است که به نظم در آورد و هنر خود را آشکار کند:

دولت از در درآمد و گفت:

چنین فرمود شاهنشاه عالم          که عشقی نو برآراز راه عالم

انتخاب این داستان از طرف نظامی فقط برای رعایت ذوق ابناء زمانه است:

در نظر نظامی ارزش داستان به آن است که راست باشد. به این سبب می‌کوشد که برای اثبات درستی و واقعیت این داستان شواهد و دلایلی ذکر کند:

در آخر که به دیدار طغرل شاه می‌رود نیز این داستان را بهانه‌ای برای دعای خسروان می‌خواند:

اما وحشی که در آغاز منظومه سینه‌ای آتش افروز و دلی پرسوز از خداوند به دعا می‌خواهد از سرودن داستان فرهاد جز تسکین دل پردرد و بیان سوز دل خویش غرضی ندارد:

شاعر تصریح می‌کند که فرهاد داستان در واقع تمثیلی از خود اوست:

منم فرهاد و شیرین آن شکرخند            

کزو چون کوهکن جان بایدم کند

داستان در اینجا بهانه دعای خسروان نیست بلکه بهانه بیان سوز دل خود شاعرست:

چه فرهاد و چه شیرین این بهانه است             سخن این است و دیگرها فسانه است

وحشی به خلاف نظامی به دروغ بودن داستان معترف است اما این دروغ را راست مانند می‌شمارد و مثالی برای عشق قرار می‌دهد:

دروغی می‌سرایم راست مانند            به نسبت می‌دهم با عشق پیوند

فرهاد نظامی

فرهاد مهندس: پیشه اصلی فرهاد در منظومه نظامی مهندسی است و شاپور او را به شیرین چنین معرفی می‌کند:

این مهندس در فن تزئین نیز ماهرست:

اما وظیفه‌ای که در منظومه نظامی به عهده فرهاد گذارده می‌شود همان مهندسی است. نخستین بار شیرین او را طلب می‌کند تا وادارد که جوئی از سنگ بسازد زیرا به خوردن شیر علاقه دارد و در اطراف مقام او گیاه‌های زهرآگین است.

گله‌ها ناچار دورتر می‌مانند:

برای حل این مشکل شیرین به فرهاد می‌گوید:

پس از اجرای این کار خسرو او را به کندن کوه و ایجاد گذرگاهی در آن مامور می‌کند:

فرهاد پیکر ساز: مهارت فرهاد در فن تزئین و پیکرسازی فقط برای تفنن خود او در این منظومه به کار می‌آید. چون به پیمان خسرو به کندن کوه می‌پردازد نخست صورت شیرین و شاه و شبدیز را بر سنگ نقش می‌کند. نظامی در بیان علت این تفنن تفصیلی نداده است.

ساختن صورت معشوق از طرف عاشق بسیار طبیعی است. اما نقش شکل شاه که رقیب او بوده است بی‌آنکه دستور و فرمان و قید و اجباری در کار باشد عمل بی جا و بیهوده‌ای به نظر می‌آید.

فرهاد پهلوان: نخستین نکته‌ای که از خصائص فرهاد و در داستان نظامی جلب توجه می‌کند درشتی اندام و زور و نیروی اوست:

این زور و نیرو در جاهای دیگر داستان نیز مذکورست. مثلاً آنجا که اسب شیرین در کوه سقط می‌شود:

پیلتنی و زورمندی در این منظومه برای فرهاد لازمست زیرا نخست باید جوئی در سنگ بکند و سپس گذرگاهی در کوه بسازد و مخصوصا در مورد ثانی زور دست او آشکار می‌شود:

بهر زخمی زپای افکند کوهی             کزان آمد خلایق را شکوهی

فرهاد نازکدل: اما نازکدلی پهلوان هیچ با اندام درشت و ستبرش متناسب نیست. فرهاد به این صفت وصف نشده است اما نخستین بار که به خدمت شیرین می‌رود به شنیدن آواز او از پشت پرده ناگهان از پای در می‌افتد:

مرگ فرهاد از شنیدن خبر وفات شیرین نیز نشانه همین حساسیت بسیار اوست. فرستاده خسرو نزد او می‌آید و می‌گوید: که شیرین مرد و آگه نیست فرهاد:

فرهاد نکته دان: اما این کوه کن پیل تن نکته دانی را گوئی نزد نظامی آموخته یا از بی‌زبانی آنجا که سخن باید گفت زبان آوری را از او وام می‌کند. نزد شیرین چنان محجوب است که پاسخ را فراموش می‌نماید:

زبانش کرد پاسخ را فرامشت           نهاد از عاجزی بر دیده انگشت

اما چون نزد خسرو می‌رود او را از نکته سنجی‌های خود به شگفت می‌اندازد:

به هر نکته  که خسرو ساز می‌‌داد          جوابش هم به نکته باز می‌داد

مناظره خسرو با فرهاد یکی از شاهکارهای نظامی است و معروف‌تر از آنست که به نقل آن حاجت باشد. در این گفت و شنود فرهاد خسرو را عاجز می‌کند:

بی‌نیازی و عزت نفس: در ضمن داستان غم‌انگیز فرهاد یکی دو بار بی‌نیازی و عزت نفس او آشکار می‌شود. اما این بی‌نیازی پس از عاشق شدن اوست که دیگر پروای کس و چیزی ندارد. پس از تمام کردن جوی شیر چون شیرین به بازدید حوض و جوی می‌رود به جای مزد گوهر شب چراغی را که به گوش آویخته داشت :

و سپس چون خسرو او را می‌خواند تا از عشق شیرینش باز دارد:

در قسمت بعد با فرهاد وحشی آشنا خواهید شد...

هفتاد سخن - دکتر خانلری

تهیه و تنظیم : بخش ادبیات تبیان