مرکز فضایی بایکونور

چكیده

بایكونور بزرگترین و قدیمی ترین مركز پرتاب های فضایی درجهان است. این مركز فضایی شوروی سابق كه امروزه در قزاقستان واقع شده، شامل ده ها سكوی پرتاب، انبار، ساختمان مونتاژ، مركز كنترل و اماكن اقامتی است. مالك كنونی این مركز قزاقستان بوده و روسیهآن را تا سال 2050 اجاره كرده است. این مركز در ابتدا برای پرتاب وپشتیبانی موشك های قاره پیمای آر 7 شوروی برنامه ریزی شده بود. درحقیقت، عصر فضا از بایكونور آغاز شد و امروزه نیز یكی از فعال

ترین مراكز فضایی جهان است.

معرفی

بایكونور بزرگترین، قدیمی ترین و مجهزترین مركز فضایی جهان است. این مركز به لحاظ وسعت و امكانات بزرگترین پایگاه فضایی جهان به شمار میآ ید. این پایگاه به نوعی یكی از سمبل های قدرت شوروی سابق به حساب میآ مد و امروزه نیز اگر چه كنترل آن در دست روس هاست، بزرگترین شناسة كشور در حال توسعة قزاقستان است.

قزاق ها حتی در تبلیغات خود برای جذب گردشگران، بایكونور را اولین جاذبة گردشگری كشورشان معرفی می كنند.

بایكونور فعلا تنها پایگاه روسیه است كه از آن برای پرتاب های سرنشین دار استفاده می شود. توسعة این مركز از اواسط دهة 50 میلادی در راستای اهداف جاه طلبانة شوروی سابق برای تسخیر فضا آغاز شد.

محدوده بایكونور از شمال تا جنوب، 85 كیلومتر و از شرق تا غرب، 125 كیلومتر است.مركز آن در عرض جغرافیایی حدود 45 درجه و 60 دقیقه و طول جغرافیایی 63 درجه و 40 دقیقه واقع شده است و مساحتش به تنهایی با نیمی از مساحت كشور بلژیك برابری می كند.

میتوان ادعا كرد بزرگترینِ مراكز فضایی جهان، حتی یك چهارم بایكونور امكانات و تجهیزات ندارند. امكانات و تجهیزات پایگاه بایكونور به مرور در طی چندین دهه رشدكرده و هنوز هم در حال توسعه است.

این مركز فضایی شامل ده ها سكوی پرتاب، ده ها سكو و امكانات آزمایش های زمینی، ده ها انبار نگهداری قطعات، انواع سامانه ها، چندین كارخانة تولید پیشران (سوخت و اكسیدكننده مایع یا جامد)، چندین مركز كنترل زمینی، شبكة گسترده ریلی و جاده ا ی، دو فرودگاه، شبكة توزیع برق، مراكز مسكونی و اقامتی، مراكز فرهنگی، آموزشی، ورزشی و تفریحی و مراكز ردیابی و ارتباط فضایی است. شكل 1 نقشها ی از این مركز را كه در اواخر دهه 70 تهیه شده است، نشان می دهد.

نزدیكترین شهر به مركز فضایی بایكونور، تیوراتام 1، درست در جنوب مركز واقع شده است. به همین دلیل آمریكای ها اغلب پایگاه بایكونور را با عنوان تیوراتام می خوانند. در مجاورت تیوراتام، شهر دیگری نام لنینسك 2 وجود دارد كه همزمان با مركز فضایی بایكونور به وجود آمده و توسعه یافته است. این شهر، وجهة علمی- فرهنگی بسیار قویا ی دارد كه بیشتر جمعیت آن را مهندسان و افراد مربوط به، مركز فضایی بایكونور تشكیل می دهند. در سال 1995 بوریس یلتسین 3رئیس جمهور وقت روسیه، نام این شهر را رسماً از لنینسك به بایكونورتغییر داد (شكل 2). باید توجه داشت كه شهر بایكونور اصلی، در حدود320 كیلومتری شمال شرقی مركز بایكونور واقع شده و هیچ ارتباطی با خود مركز ندارد؛ جز اینكه هیات حاكمة شوروی در بدو تأسیس مركز بایكونور، به خاطر مسایل امنیتی و انحراف اذهان، نام این شهر كوچكرا برای این پایگاه پرتاب موشكی برگزید.

در سال های جنگ سرد، شوروی هیچ گونه اطلاعاتی از بایكونور منتشر نمی كرد. آمریكایی ها همواره در جستجوی شناخت فعالیت های این مركز بودند و بیشتر اطلاعات خود را از طریق عكسبرداری های 4 به دست می آ وردند. حتی در ماهوارها ی یا هواپیماهای جاسوسی یو 2جریان برنامة ازمایشی آپولو- سایوز (اِیا ست یپ ی 5) وقتی كه چند فضانورد

آمریكایی به بایكونور رفتند،شب هنگام و در مناطق بسیار قدیمی مركز و شهر تیوراتام به گردش برده شدند تا نتوانند مطالب زیادی برداشت كنند. در سال 1988 برای اولین بار رسانه های غربی اجازه یافتند از یكی از ساختمان های كنترل و ردیابی ماهواره های شوروی گزارش تهیه كنند. هنوز هم بایكونور یكی از مراكز سرّی روسیه و قزاقستان به حساب میآ ید. پس از فروپاشی شوروی سابق، روسیه این مركز را از دولت قزاقستان اجاره كرد و آژانس فضایی این كشور مدیریت آن را بر عهده گرفت (شكل 3). اجاره این مركز در سال 2005 ، به مبلغ سالیانه115 میلیون دلار تا سال 2050 تمدید شده است.

طراح و موسس بایكونور، سرگی كارالیوف 6، مدیر ارشد و سرطراح برنامه های فضایی شوروی بود. امروزه بخش هایی از این مركز به نام وی و برخی بزرگان صنعت فضایی شوروی سابق نام گذاری شده است.

البته قابل ذكر است كه مركز فضایی بایكونور در طول چند دهه فعالیت، به خصوص در دهه های اول، شاهد چندین فاجعه مانند انفجار پرتابگر بر روی سكو، انفجار مخازن پیشران و غیره بوده كه جان صدها نفر را گرفته است. كلیه این فجایع، سال ها بعد فاش شدند و یا اینكه با تصویربرداری هوایی یا فضایی و گزارش آمریكایی ها لو رفتند. هیات حاكمة شوروی سابق هرگز تمایلی به انتشار چنین اخباری نداشته است.

سالیانه حدود 25 تا 50 پرتاب فضایی از این مركز فضایی صورت می گیرد. مركز فضایی بایكونور، بخش عمدها ی از تاریخ علم و فناوری بشر محسوب می شود. پرتاب اولین ماهواره، سفر اولین انسان به فضا، سفر اولین زن به فضا، اولین كاوش های ماه، سفر اولین گروه از انسان ها به فضا و صدها ركورد تاریخی دیگر در این مكان ثبت شده است. امروزه بسیاری از نمادها و وسایل مربوط به این رویدادهای مهم فضایی نظیر اولین موشك آر 7، اسپوتنیك 1، اولین حیوان در فضا، پرواز گاگارین،پرواز ترشكوا، اولین راهپیمایی فضایی و ... میراث های تاریخی و دست نخوردها یا ست كه در بایكونور به یادگار مانده و حفظ و نگهداریمی شوند.

روسیه در نظر دارد تا رفته رفته، بیشتر فعالیت های فضایی خود را از بایكونور به پایگاه فضایی پلستسك 7 در كشور خودش منتقل كند.

تاریخچه و روند توسعه

توسعة آنچه كه امروزه مركز فضایی بایكونور شناخته می شود، از 2 ژوئن 1955 آغاز شد. شوروی برای پرتاب موشك های قاره پیمای آر 7 خود نیاز به پایگاه پرتابی داشت كه به قدر كافی از دید سامانه های جاسوسی ایالات متحده كه در تركیه مستقر بودند، دور باشد. كارالیوف كه مدیر برنامة موشك های آر 7 بود، منطقها ی در شرق دریاچة آرال و شمال شهر تیوراتام را برای این كار تعیین كرد. ظرف دو سال اولین سكوها و امكانات این مركز تكمیل و آماده بهره برداری شد. ایجاد

مسیرهای ریلی و جادها ی برای ارتباط كارآمد با تمام نقاط شوروی، مهم ترین زیرساخت مورد توجه برنامه ریزان شوروی قرار گرفت.در 5 مه1957 ، اولین موشك آر 7 آماده پرتاب،روی سكو قرارگرفت.

بهره برداری موفقیتآ میز از پایگاه نظامی- موشكی بایكونور، طراحان و برنامه ریزان شوروی را به فكر توسعة این مركز و اجرای یك پروژه عظیم ملی انداخت.با نگاه كردن به سمت شمال از شهر لنینسك، این پایگاه در گذشتهبه سه قسمت تقسیم می شد: پهلوی چپ، پهلوی راست و قسمت مركزی پهلوی چپ در 70 كیلومتری شمال غرب لنینسك قرار دارد. اززمانی كه این بخش به پایگاه های پرتاب، ساختمان ها و اماكن مسكونی برای دفاتر طراحی مجهز شد، با نام چلومی 8 (یكی از بزرگان صنعت فضایی شوروی سابق) نیز شناخته می شود. این قسمت شامل سكوهای 9 و پرتابگرهای پروتون 10 و نیز پرتاب برای موشك های سایكلون 2 مناطق مسكونی برای 10000 نفر است. تعدادی از مدول های ایستگاه فضایی بینا لمللی از سكوهای پرتاب این ناحیه با پرتابگر پروتون به فضا پرتاب شده است.

قسمت مركزی یا ناحیه كارالیوف كه در 30 كیلومتری شمال لنینسك قرار دارد، شامل امكانات مورد نیاز برای پروژه های دفتر 11 كارالیوف بود. شروع فعالیت این قسمت با پرتاب طراحی اوكیب ی 1 موشك های آر 7 و آر 9 بود. این قسمت در دهه های 60 و 70 میلادی توسعة بسیار زیادی داده شد. سكوی پرتاب گاگارین (اولین سكوی پرتاب ساخته شده در پایگاه)، تجهیزات پرتاب آزمایشی سایوز 12 ،محلّ 13 (كه بعدها برای استفاده در برنامة انرگیا- آزمایش امكانات پروژ? اِن 1

بوران 14 ، تغییراتی در آنها داده شد)، هتل، محل اسكان مهمان ها، موزه و خانه های گاگارین و كارولیف كه موزه شدها ند، این قسمت از مركز راتشكیل می دهند.

پهلوی راست یا قسمت یانگل 15 كه در 50 كیلومتری لنینسك واقع شده است، تجهیزات و امكانات مورد نیاز تولیدات دفتر طراحی یانگل را در بر می گیرد، سكوهای پرتاب سایوز، زنیت 16 ، سایكلون 17 و دنپر 18 نیز در این قسمت واقعا ند. یك سكوی پرتاب آر 7 نیز در این قسمت قرار داشت كه سكوی پشتیبان برای پرتاب های دارای سرنشین یا بین سیارها ی بود.

مطابق آمارهای رسمی اوایل دهه 90 میلادی، بایكونور دارای 11 ساختمان مونتاژ و 9 مجتمع پرتابِ 51 سكویی بوده است. مساحت این مركز، 75 در 90 كیلومتر، یعنی حدود 6717 مترمربع است.

برخی ویژگی ها و آینده بایكونور

دمای هوا در منطقة بایكونور، در زمستان به 40 - درجه می رسد و در تابستان تا 50 + درجة سانتیگراد بالا می رود، طوفان های برف و شن نیز در بایكونور اتفاق می افتد و پوشش گیاهی منطقه هم بسیار محدود است. البته بیش از 300 روز آفتابی كامل در سال، یكی از مزایای این منطقه است. روس ها اكثر پرتابگرهای خود را طوری طراحی می كنند كه در

حالت افقی مونتاژ شوند، تا بتوان آنها را داخل سوله مونتاژ كرد و عملیات پرتاب آنها كمترین زمان ممكن را ببرد. همیشه نیز در حالت افقی از سولة مونتاژ به سكوی پرتاب منتقل می شوند تا كمتر در معرض ذرات شن معلق در هوا قرار گیرند. فرانسوی ها در سال 1982 ، با شگفتی گزارش كردند كه روس ها تنها ظرف مدت یك ساعت، پرتابگر 310 تنی سایوز تی 6 (كه پروژه مشترک فرانسه و شوروی بود) را از محل مونتاژ به سكو منتقل كرده به حالت عمودی درآوردند. معمولاً در بایكونور، برای تزریق پیشران و بازرسی های نهایی نیز فقط 1 الی 2 روز زمان صرف می شود.

شاید بتوان تنها نقطة ضعف بایكونور را در پرتاب محموله به مدار زمینث ابت دانست. پرتابگرها یا محموله هایی كه از بایكونور به مقصد مدار زمینث ابت یا انتقالی زمینث ابت پرتاب می شوند، به دلیل آنكه محل پرتاب در عرض جغرافیایی بالایی قرار گرفته است، مجبورند پیشران بیشتری برای تغییر در زاویة میل خود مصرف كنند، این امر موجب كاهش وزن مفید محمولة آنها یا كم شدن پیشران آنها (و در نتیجه كاهش عمر) می شود. به همین دلیل است كه روس ها بیشتر مایل به استفاده از مدار قطبی مولنیا 19 ، به جای استفاده از مدار زمین ثابت ا ند. در این مركز، پرتابگرها همیشه به سمت شمال شرق پرتاب می شوند تا از سرعت دورانی زمین استفاده كنند. پس از حادثه شاتل كلمبیا در سال 2003 و در وقفة موقتی پرتاب شاتل به سمت ایستگاه فضایی بین المللی، پایگاه فضایی بایكونور روزهای بسیار پركاری را تجربه كرد و به خوبی توانست به پروژه ایستگاه فضایی خدمت كند.

در سال های اخیر روسیه بر آن شده تا در آینده نزدیك فعالیت های نظامی- فضایی خود را از بایكونور به پلستسك و سایر پایگاه های فضایی داخل خاک خود منتقل كند. آناتولی پرمینوف 20 ، رییس سازمان فضایی روسیه (روسآ ویا كاسموس 21 )، در اواسط سال 2006 اعلام كرد كه كلیة پرسنل نظامی روسیه تا اواخر سال 2007 بایكونور را به مقصد پلستسك ترک خواهند كرد. این روند از سال 1999 آغاز شده و با بروز اختلافاتی میان روسیه و قزاقستان بر سر میزان اجاره پایگاه، شدت گرفته است. البته این به معنی پایان همكاری دو كشور در این زمینه  نیست. برای مثال میتوان به قرارداد مابین روسیه و قزاقستان برای برنامة مشترک بایترک كه در 24 دسامبر 2004 بسته شد، اشاره كرد. در این برنامه هر كشور نیمی از سهام ساخت مجتمعی را به منظور فراهم آوردن تسهیلات برای پرتابگر آنگارا در پایگاه فضایی بایكونور را در اختیار گرفتند. این مجتمع تا سال 2009 تكمیل می شود. به نظر می رسد نقش بایكونور در رشد و توسعة دانش و فناوری و اقتصاد جهانی اگر بیشتر نشود، كمتر نخواهد شد. بخش بزرگی از مركزی كه بیش از نیم قرن پیش برای پرتاب موشك های هستها یپایه ریزی شد، امروزه در خدمت صلح و تعالی بشر قرارگرفته و در آینده بسیار نزدیك نیز به طور كامل از فعالیت های نظامی پاک خواهد شد.

تنظیم برای تبیان: محسن مرادی