ستاره درخشان علم در قرن پنجم
حکیم عمر خیام
حکیم عمر خیام یکی از چهرههای درخشان علم و ادب در فرهنگ اسلامی - ایرانی است. دربارهی چگونگی زندگی و نام خیام و آیا این که خیام شاعر همان خیام ریاضیدان است یا نه، بحثهای فراوان شده است و کتابهای بسیاری نوشته شدهاند. شادروان سید محمد طباطبائی (1371- 1281ش)، محقق و سخنور چنین مینویسد: «در سدهی پنجم هجری، حکیمی ریاضیدان و مشهور به نام عمر بن ابراهیم خیامی نیشابوری و شاعری فارسیگوی به نام علی بن محمد بن احمد بن خلف معروف به خیام در خراسان میزیستهاند»
خیام را بزرگترین ریاضیدان دوران علوم اسلامی میشناسند. مهمترین کار او در هندسه بیان «اصل توازی» و در جبر، طبقهبندی و حل معادلات درجهی اول و درجهی دوم و سوم است
بنابر تحقیق این پژوهنده ژرفاندیش، خیامی ریاضیدان با خیام شاعر یکی نیستند و دو شخصیت مستقل هستند.
نظامی عروضی در کتاب «چهار مقاله» خیام را در ردیف منجمین ذکر میکند و نامی از شاعری او نمیبرد. با وجود این، بسیاری از پژوهشگران خیام و خیامی را یک نفر میدانند و او را شاعری ریاضیدان میشناسند.
خیام در زمان جلال الدین ملکشاه سلجوقی زندگی میکرد و هنگامی که این سلطان تصمیم به اصلاح تقویم گرفت، از خواجه عبدالرحمن خازنی، میمون بن نجیب واسطی، ابوالعباس لوکوی و حکیم عمر خیام نیشابوری دعوت به این کار کرد. این گروه پس از چهار سال «تقویم جلالی» را بنیاد نهادند. در تقویم جلالی، زمان برحسب گردش زمین به دور خورشید (سال خورشیدی) محاسبه میشود. آغاز سال جلالی نخستین روز بهار (نوروز) است. مدت زمان سال خورشیدی 2424/ 365 شبانه روز است. خطای این محاسبه 0002/0 روز بود.
به طوری که در هر پنج هزار سال یک روز خطا در آن راه مییابد. در تقویم میلادی، در هر 3322 روز یک روز خطا دیده میشود.
یکی دیگر از کارهای خیام مطالعه در فیزیک است. او ترازویی ساخته و به کمک آن، درصد طلا و نقرهای را که در یک آلیاژ طلا و نقره وجود داشته، اندازهگیری و محاسبه کرده است
خیام ریاضی دان
خیام را بزرگترین ریاضیدان دوران علوم اسلامی میشناسند. مهمترین کار او در هندسه بیان «اصل توازی» و در جبر، طبقهبندی و حل معادلات درجهی اول و درجهی دوم و سوم است. «بنابر اصل توازی، از خارج از یک خط، فقط یک خط موازی با آن میتوان رسم کرد.»
استاد غلامحسین مصاحب، پایهگذار دایره المعارف فارسی، حکیم عمر خیام را به نام «عالم جبر» در کتابی به همین نام معرفی کرده و آثار او را در علم جبر تجزیه و تحلیل نموده است.
شادروان علامه جلالالدین، در کتاب «خیامی نامه»، رسالهای از خیام به نام «شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» را به طور کامل شرح داده است. مطالعات او را به این نتیجه رسانده که خیام نسبت به عصر خویش، چهار قرن به دوران معاصر نزدیکتر است. یعنی کارهای خیام در جبر بیشتر به عصر دکارت، پاسکال و نیوتون متعلق است تا به زمان خود خیام.
بنابر تحقیق این پژوهنده ژرفاندیش، خیامی ریاضیدان با خیام شاعر یکی نیستند و دو شخصیت مستقل هستند
خیام و فیزیک
یکی دیگر از کارهای خیام مطالعه در فیزیک است. او ترازویی ساخته و به کمک آن، درصد طلا و نقرهای را که در یک آلیاژ طلا و نقره وجود داشته، اندازهگیری و محاسبه کرده است. ابوالفتح خازنی این ترازو را به نام خود آن دانشمند در کتاب «میزان الحکمه» شرح داده است.
خیام را بیشتر مردم جهان به عنوان شاعر میشناسند و این شهرت به دلیل ترجمهی رباعیات اوست که به همت ادوارد فیتز جرال (1879 – 1809م) انجام شد و او را به همهی جهانیان معرفی کرد. گرچه شمارهی رباعیات او محدود است، لیکن هر یک از این رباعیها معرف یک اندیشهی فلسفی ناب است و عمق جهان بینی شاعر را مینماید.
از تالیفات خیام 18 رساله و کتاب نام برده شده که 14 رساله موجود و 4 رساله مفقود شده است. موضوع بیشتر این رسالات علوم ریاضی است. «نوروز نامه» یکی از نوشتههای خیام است که موضوع آن جشن نوروز و سبب وضع آن است.
نوشته: اسفندیار متعمدی
تنظیم برای تبیان: خرازی
*********************************
مطالب مرتبط
