عدل الهی

عدالت در مفهوم وسیعش عبارت است از دادن حق صاحبان استحقاق بدون‏ هیچ تبعیضی میان آنها. اگر حق هیچ صاحب حقی ادا نشود برخلاف عدالت‏ است، همچنانكه اگر تبعیض شده و حق بعضی داده شود و حق بعضی دیگر داده‏ نشود باز برخلاف عدالت است.

اگر معلمی هنگام امتحان دانش آموزان نمره همه را از آنچه استحقاق‏دارند كمتر بدهد برخلاف عدالت رفتار كرده است، همچنانكه اگر نمره برخی‏ را بر طبق استحقاق آنها بدهد و نمره برخی دیگر را كمتر بدهد باز برخلاف‏ عدالت رفتار كرده است. عدالت از یك نظر ملازم است با مساوات مساوات. یعنی به همه به چشم‏ مساوی نگریستن و تبعیض قائل نشدن. لازمه این گونه مساوات ، عدالت است ، یعنی این كه به هر كسی هر اندازه استحقاق دارد به او داده شود، اگر زیاد استحقاق دارد زیاد داده شود و اگر كم استحقاق‏ دارد كم داده شود و در این جهت تبعیضی صورت نگیرد. اما اگر مساوات را مساوات در "اعطاء" فرض كنیم كه بدون رعایت استحقاقها و درجه‏ استحقاقها به همه افراد برابر یكدیگر داده شود، این گونه مساوات برخلاف عدالت است و ملازم با ظلم است همچنانكه مساوات در منع نیز ظلم‏ است، یعنی اینكه همه مانند هم و بدون هیچ تبعیضی نسبت به آنچه استحقاق‏ دارند محروم و ممنوع بمانند.

هر موجودی هر چیزی را كه ندارد به این دلیل است كه‏ در مجموع شرایطی كه قرار دارد امكان و قابلیت داشتن آن چیز را ندارد. اكنون می‏گوییم كه اگر برخی موجودات با یك سلسله تجهیزات و امكانات‏ به وجود آیند ، ولی همواره از افاضه آن كمال لایق به آنها خودداری گردد. برخلاف عدل الهی است. بلكه به مقتضای عدالت، متناسب با استحقاقها افاضه فیض به آنها می‏شود. انسان در میان سایر موجودات، موجودی است با سرمایه و استعداد و لیاقت و امكانات ویژه. كارهای انسان و انگیزه‏هایی كه او را وادار به‏ كار و فعالیت می‏كند منحصر به آنچه در حیوان هست، نیست. حیوان صرفا دارای غرایزی است كه او را به طبیعت و زندگی مادی‏ مربوط می‏كند، ولی انسان، دارای غرایزی است كه‏ با حسابهای این جهان جور نمی‏آید، یعنی در سطحی بالاتر است، در سطح‏ جاویدانی و جاودانگی است.

انسان دارای انگیزه های عالی اخلاقی، علمی، ذوقی، مذهبی و الهی است‏و بسیاری از كارهای خویش را تحت تاثیر آن انگیزه‏ها انجام می‏دهد و احیانا زندگی طبیعی و مادی و حیوانی خود را فدای هدفهای عالی و انسانی‏ خود می‏كند.

انسان به تعبیر قرآن نظام عملی خویش را بر اساس "ایمان و عمل صالح" قرار می‏دهد و در این نظام عملی خواهان حیات جاوید و خشنودی‏ خداوند است. در انسان، هم اندیشه عظیم جاویدانی هست و هم آرزوی آن و هم غرایزی كه به آن سو او را سوق دهد. همه اینها حكایت دارد از نوعی استعداد و قابلیت برای جاویدان ماندن.

به عبارت دیگر ، همه اینها حكایت دارد از تجرد و غیر مادی بودن روح‏ آدمی. همه اینها انسان را در این جهان در حكم جنینی قرار می‏دهد كه در رحم مادر با یك سلسله تجهیزات از قبیل جهاز تنفسی، گردش خون، دستگاه‏ عصبی ، جهاز باصره و سامعه و جهاز تناسلی مجهز می‏شود كه صرفا با حیات‏ دنیای بعد از رحم جور می‏آید و اما با حساب رحم و زندگی موقت و نه ماهه‏ رحم جور نمی‏آید. درست است كه انسان در زندگی این دنیا از نظام ایمان و عمل صالح بهره‏می‏گیرد، ولی این بهره گیریها بالتبع است. نظام ایمان و عمل صالح در حكم بذری است كه تنها در یك حیات سعادتمندانه جاویدان قابل رشد و پرورش است، یعنی در یك حیات جاویدان‏ و برای یك حیات جاویدان مفهوم و معنی صحیح پیدا می‏كند.

انسان نه تنها در نظام ایمان و عمل صالح در اوجی بالاتر از طبیعت پرواز می‏كند و بذرهایی مافوق روابط مادی می‏پاشد، در نظام ضد ایمان و عمل صالح‏ كه در اصطلاح قرآن نظام كفر و فسق نامیده می‏شود نیز كارهایش از حدود حسابهای طبیعی و حیوانی و از حدود نیازهای بدنی و روابط طبیعی خارج می‏شود و جنبه روحی و جاودانگی به خود می‏گیرد ولی به صورت انحرافی، و از این‏ رو استحقاق نوعی حیات جاویدان پیدا می‏كند كه متاسفانه برای خودش دردها و رنجها همراه دارد و به اصطلاح دینی او را جهنمی می‏كند. انسان چنین نیست كه اگر در مدار ایمان و عمل صالح حركت نكند، خود را در مدار حیوان محدود كند، بلكه به اصطلاح زیر صفر می‏رود و به تعبیر قرآن‏ "«بل هم اضل»" یعنی از حیوان پست تر و گمراه تر می‏گردد. اكنون اگر حیات جاویدان در كار نباشد، مثل انسانهایی كه در نظام‏ ایمان و عمل صالح حركت كرده‏اند و انسانهایی كه در نظام ضد ایمان و عمل‏ صالح حركت كرده‏اند مثل شاگردانی است كه برخی تكالیف خود را به نحو احسن انجام داده‏اند و برخی دیگر وقت خود را به بازیگوشی گذرانده‏اند و معلم بخواهد همه آنها را از نمره محروم ساز دژ این محرومیت ظلم است و بر خلاف اصل عدل این مطلب را به بیانی ساده تر نیز می‏توان ادا كرد و آن اینكه خداوند مردم را دعوت كرده است به ایمان و نیكوكاری. مردم از لحاظ پذیرش این‏ دعوت دو گونه شده‏اند: برخی این دعوت را پذیرفته و نظام فكری و اخلاقی و عمل خود را بر آن تطبیق داده‏اند و برخی دیگر نپذیرفته و به بد كاری و فساد پرداخته‏اند. از طرف دیگر، می‏بینیم كه نظام این جهان بر این نیست‏ كه صد در صد نیكوكاران را پاداش بدهد و بدكاران را كیفر، بلكه برخی‏ نیكوكاریها هست كه حیات انسان با آن پایان می‏یابد و مجالی برای پاداش‏ نیست، پس جهانی دیگر باید باشد كه نیكوكاران پاداش كامل نیكوكاری خود را دریافت كنند و بدكاران كیفر كار بد خود را ، و گرنه برخلاف عدل الهی‏ است.