لخته شدن خون در رگ های پا
DVT مخفف Deep Vein Thrombosis ، به معنای پیدا شدن لخته ی خون در وریدهای عمقی پا ، به ویژه ساق پا است.
وریدهای (سیاهرگ های) ساق و ران پا به دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند:
1- وریدهای سطحی که گاهی هم قابل رویت هستند و بعضی مواقع با نارسا شدن آنها بیماری واریس پیدا می‌شود. این وریدها خون اندام تحتانی را به بالا می‌برند.
2- وریدهای عمقی که خون را از همان وریدهای سطحی و از عمق اندام‌ها تحویل می‌گیرند و راه اصلی انتقال خون به سمت بالا هستند. این وریدها بعدا خون را به وریدهای رانی و سپس لگن تخلیه کرده و از طریق وریدهای شکمی به قلب منتقل می‌کنند تا پس از تصفیه به سراسر بدن منتقل شود.
پیدایش DVT یا لخته خون در وریدهای عمقی اندام تحتانی، در انتقال خون اختلال ایجاد می کند و به درد و تورم عضو منجر شود.
از طرف دیگر ممکن است این لخته‌ها حرکت کرده و به وریدهای بالاتر و دستگاه‌های حیاتی مثل ریه، مغز، قلب و غیره بروند و عارضه‌های بدتری درست کنند.
چرا لخته خون ایجاد می‌شود؟
به‌طور خلاصه سه عامل اصلی برای ایجاد و تشکیل لخته در پا وجود دارد:
الف) توقف خون در اندام‌ها:
این عامل از مهم ترین علل تشکیل لخته در وریدهای ساق پا است. به همین دلیل ایستادن طولانی، بی‌حرکتی طولانی مدت یا در بستر بودن که سبب توقف خون در وریدها می‌شود، از علل مساعدکننده در ایجاد DVT هستند.
ب) خرابی دیواره رگ‌ها:
سلول‌های پوششی دیواره وریدها به دلایل مختلف مثل ضربه‌ها و تصادفات، دستکاری‌های رگ و عفونت تخریب می‌شود و عاملی برای تشکیل لخته است.
ج) بیماری‌های انعقادی:
انعقاد خون، یک فرایند لازم و مناسب است، چون اگر خون لخته نمی‌شد، فرد در اثر ایجاد یک زخم، آنقدر خون‌ریزی می‌کرد که فوت می‌نمود، اما واکنش انعقاد خون از این اتفاقات ناگوار جلوگیری کند. ولی گاهی اوقات هین واکنش انعقادی تشدید می‌شود و باعث تشکیل لخته در ساق پا می‌گردد.
اگر چه سه عامل فوق از عوامل اصلی برای تشکیل لخته در ساق پا هستند، ولی عوامل دیگری نیز وجود دارند که موجب تشدید علل فوق شده و احتمال تشکیل لخته را در رگ‌های وریدی پا بیشتر می‌کنند. بعضی از این عوامل عبار‌ت‌اند از:
سن: هرچه سن بالاتر برود، احتمال پیدایش لخته در وریدهای پا بیشتر می‌شود.
جراحیهای بزرگ: انجام جراحیهای طولانی مدت و بزرگ، خطر لخته را افزایش می‌دهد، به ویژه اگر این جراحی‌ها در لگن انجام شوند و وریدهای لگنی دستکاری شوند، خطر ایجاد DVT افزایش می‌یابد.
بستری شدن طولانی: بیمارانی که به هر دلیل، به مدت طولانی در بستر می‌خوابند، احتمال لخته خون در آنها افزایش می‌یابد. این وضعیت برای افراد فلج و در بستر افتاده نیز پیش می‌آید.
سرطان‌ها: سرطان‌ها به طور کلی موجب افزایش DVT می‌شوند، به ویژه سرطان‌های دستگاه گوارش و سرطان پانکراس (لوزالمعده).
چاقی: افزایش وزن و عدم تناسب قد با وزن از عوامل تشدیدکننده برای تشکیل لخته هستند.
مسافرت‌های طولانی: مسافرت طولانی چه با هواپیما و چه با اتومبیل، احتمال تشکیل لخته را افزایش می‌دهد. این احتمال در پروازهای هوایی و بیش از سه ساعت بیشتر می‌شود.
تصادفات و ضربه‌ها: هر نوع ضربه و تصادفی خطر احتمال DVT را افزایش می‌دهد.
واریس: ایجاد رگ‌های واریسی در ساق پا خطر ایجاد لخته در وریدهای عمقی پا را افزایش می‌دهد. به همین جهت مبتلایان به واریس بهتر است از جوراب‌های واریسی و بستن ساق پا استفاده کنند تا خطر لخته در رگ‌های عمقی کاهش یابد.
بیماری‌های قلبی: بعضی از بیماران قلبی که دچار کاهش جریان خون در قلب هستند یا عارضه دریچه‌های قلبی دارند و یا مبتلا به التهابات و عفونت‌های پرده‌های قلب شده‌اند، احتمال بیشتر برای ابتلا به DVT دارند.
هورمون‌ها: مصرف بعضی هورمون‌ها سبب افزایش خطر DVT می‌شود. هورمون‌های زنانه، به ویژه استروژن و پروژسترون که بعضی افراد پس از یائسگی آنها را مصرف می‌کنند و در قرص‌های ضدبارداری نیز وجود دارند، از جمله معروف‌ترین این هورمون‌ها هستند.
بارداری: در بارداری‌‌ها، احتمال DVT افزایش می‌یابد. علت آن به دلیل افزایش هورمون‌های زنانه و شل شدن عضلات و دیواره ی عروق و نیز وجود جنین در درون لگن است که روی وریدهای لگن فشار وارد می‌کند و موجب توقف خون در وریدهای ساق پا می‌شود.
دستکاری وریدها: وارد کردن کاتاتر یا لوله‌های پلاستیکی به بدن بیمار، به دلایل مختلف از جمله تزریق طولانی مدت سرم و مواد غذایی ، خطر DVT را افزایش می‌دهند.
بیماری‌های انعقادی: افزایش عوامل انعقادی خون که به دلایل مختلف از جمله غلیظ بودن خون پیش می‌آید و در افراد سیگاری نیز شایع‌تر است، از علل مهم تشکیل لخته هستند.
هرگاه بیشتر از یکی از عوامل فوق، در فردی پیدا شود، احتمال DVT چند برابر می شود. مثلا فرد مسنی که جراحی بزرگی داشته و در بستر خوابیده است، و یا فردی که مجبور است ساعات زیادی سر پا باشد و یا در هواپیما بنشیند، بیشتر به DVT مبتلا می‌شود.
6 توصیه برای جلوگیری از DVT
اگرچه افزایش سن غیرقابل پیشگیری است، اما با اقدامات زیر می‌توان از بروز DVT به خصوص در افراد سالم پیشگیری کرد:
1) ورزش کردن: ورزش منظم شامل پیاده روی ، شنا، نرمش و ... از عوامل تقویت کننده عضلات هستند که می‌توانند از بروز DVT پیشگیری کنند.
2) خودداری از مسافرت طولانی: در صورتی که مجبور به مسافرت طولانی هستید، باید در حین سفر، عضلات پاهایتان را حرکت و ورزش دهید و یا از جوراب واریسی استفاده کنید و هرگز برای مدت طولانی بی‌حرکت نایستید یا ننشینید.
3) جلوگیری از افزایش وزن: پیشگیری از افزایش وزن و چاقی کار مشکلی نیست، اما از بروز بسیاری از عوارض سلامتی از جمله DVT پیشگیری می‌کند.
4) استفاده از جوراب‌های واریسی: برای افرادی که طولانی‌مدت می‌ایستند، توصیه می‌شود.
5) پرهیز از مصرف هورمون‌ها و آسپیرین: از مصرف هورمون ها، به ویژه اگر ضرورتی برای استفاده از آنها وجود ندارد، خودداری کنید.
همچنین از مصرف آسپیرین به خصوص برای افراد مسن و بالاتر از 60 سال پرهیز شود، اگر چه اثربخشی آن برای پیشگیری از DVT مورد تردید است.
6) پیشگیری از بروز DVT و آمبولی ریه ( لخته شدن خون در ریه ) در بعضی از بیماران بستری در بیمارستان که معمولا توسط کادر پزشکی صورت می‌گیرد.
دکتر محمداسماعیل اکبری
استاد جراحی دانشگاه شهید بهشتی و رئیس مرکز تحقیقات سرطان
*مطالب مرتبط:
نقش مواد غذایی در ایجاد لخته خون
توصیه‌‌های مفید برای پیشگیری از لخته شدن خون
بخش تغذیه و سلامت تبیان
