شهادت امام رضا(ع) تسلیت باد

تاریخچه ضریح منور امام رضا(ع)

خداوند در قرآن كریم در وصف خانه‏هایى مى‏فرماید: «فى بیوت اذن الله ان ترفع و یذكر فیها اسمه».

در خانه‏هایى كه خداوند رخصت فرمود تا بلندى مقام و شهرت آوازه گیرند و در آنها خداوند را یاد كنند.

ضریح‏ها و بقاع متبركه امامان معصوم، از جمله این خانه‏هاست كه از مشرق آن‏ها، انوار پر فروغ جمال الهى، اقلیم دل‏هاى مستعد و عاشق را روشنى و حرارت مى‏بخشد، و حیات و طراوت مى‏دهد. در كتب لغت، ضریح خشك و بى روح تعریف شده است. «خانه چوبین و مشبك یا از مس و نقره و جز آن كه بر سر قبر امامى یا امامزاده‏اى سازند».

اما در نگاه زائران و شیفتگان، ضریح رمزى از دلدادگى و عشق و آشنایى است.

ضریح افسونگر نگاه‏ها، رمز آشنایى‏ها، محرم رازها، برق چشم‏ها و تكیه‏گاه دست‏ها و سرزمین اشك‏هاست. ضریح چشم انداز نگاه‏هاى مشتاقانى است كه دل‏هاى آگاه، از پنجره‏هاى آن، افق دور دست آشنایى و صمیمت را مى‏نگرند. ضریح منظر جان‏هاى امیدوارى است كه دیدگان، از وراى آن فروغ سپیده دمان روشنى و رهایى را مى‏بینند. دست‏هاى نیاز، بسوى ضریح قامت مى‏بندند و در پنجره‏هاى آن خود را به توسل و طلب قفل مى‏زنند. دیدگان خسته به درخشش پر فروغ آن جلا مى‏یابند. و دل‏ها به جذبه پر كشش آن بر مى‏آشوبند.

در برابر ضریح مرز پیوند با ملكوت، دیوارهاى پیوند با ملكوت، دیوارهاى جدایى همه به یكبار فرو مى‏ریزد و دل‏ها و عقده مى‏گشایند و نا گفتنى‏ترین سخنان خویش را در هاله‏هایى از رمز و راز با امام و مقتداى خویش در میان مى‏گذارند.

روشن نمودن این مطلب كه از كدام زمان و دورانى ضریح شكل كنونى را یافت و بدین صورت ساخته و پرداخته شده است، بدلیل عدم وجود مستندات تاریخى و اختلاف گفته‏ها و ابهامات موجود در منابع و مآخذ تقریبا میسر نیست. ساخت ضریح همچون هر پدیده و مصنوع دست انسان از مرحله‏اى آغاز شده، و با گذشت زمان سیر تحول و روند تكاملى خود را طى كرده تا به صورت فعلى رسیده است. مى‏توان گفت سنگ بناى ضریح، همان سنگ مرقد نخستین، كه براى تعیین مدفن منور امام، بر زمین نصب شده بوده است. به مرور زمان سنگ مرقد منور ارتفاع و حجم روز افزون یافته، در مرحله بعد صندوق كه داراى حجم و ارتفاعى بیشترى است، بر فراز مرقد شریف قرار گرفته است.

تاریخ آستان قدس از ساخت و نصب صندوق‏هاى متعدد خبر مى‏دهد، كه در فصلى جداگانه به شرح آنها خواهیم پرداخت. در مرحله بعد ضریح در حالى كه هم سنگ مرقد و هم صندوق را در بر دارد ساخته شده است.

بنظر مى‏رسد دو عامل، علت عمده این تحول و تطور بوده است.

- اداى احترام و توقیر و بزرگداشت شأن امام.

- رشد روز افزون زائران، و تمایل آنان به ساحت مقدس امام و توسل به ذیل عنایت آن حضرت مناسب است.

قبل از ورود به مباحث مختلف، ضریح و تاریخ و انواع آن در مقدمه مبحث به مشاهدات توریست معروف جهان اسلام یعنى ابن بطوطه، كه در سال 734 از طوس و آستان قدس رضوى دیدار داشته و در كتاب خود بنام «تحفة النظار» به آن پرداخته اشاره داشته باشیم.

مشهد مكرم امام رضا(ع) قبه‏هاى بزرگ دارد، قبر امام در داخل زاویه‏اى است با مدرسه‏اى و مسجدى در كنار آن، و این عمارت‏ها همه با سبكى بسیار زیبا ساخته شده و دیوارهاى آن كاشى است. روى قبر صندوق چوبى قرار دارد كه سطح آن را با صفحات نقره پوشانیده‏اند. از سقف مقبره قندیل‏هاى نقره آویزان است.

آستانه در قبه هم از نقره است و پرده ابریشم زردوزى بر در آویخته دامن بقعه با فرشهاى گوناگون مفروش گردیده است. این سخن و عقیده كه تا قبل از دوران صفویه، ضریحى بر مرقد منور امام نصب نبوده قطعى است و برخى از آراء متفاوت حاكى از آن است كه بعضى تعبیر ضریح را براى صندوق به كار برده‏اند. از زمان صفویه تا كنون تعداد چهار ضریح بر مرقد منور امام جاى گرفته است.

اولین ضریح، ضریحى چوبى و تسمه‏هاى فلزى، با پوشش طلا و نقره بوده است كه در اواسط قرن دهم یعنى در دوران شاه طهماسب صفوى به سال 957 ه.ق ساخته و بر روى صندوقچه چوبى نصب شده است. در كتیبه دور این ضریح سوره «هل اتى» بخط ثلث شیوا مكتوب بوده و در كتیبه طلایى سر در ضریح، تاریخ نصب آن ضریح به شرح ذیل نوشته بوده است. به توفیق الهى و تأیید پناهى و ائمه معصومین صلواة الله علیهم اجمعین، طهماسب بن اسماعیل از صفوى موضع این محجر طلا در این موضع عرش اعتلا موفق و مؤید گردید. (سنه 957)

در سال 998 عبد المؤمن خان ازبك، پس از قتل عام مردم خواهان، ما یملك و اموال آنان را به یغما مى‏برد، در این غارت بخشى از اموال آستان مقدس هم چون قندیل‏هاى طلا، كتب و قرآن‏هاى نفیس خطى از جمله قطعه الماس و به درشتى یك تخم مرغ و میل طلایى كه به فرمان شاه طهماسب بر فراز ضریح مطهر نصب بوده است همراه تعدادى از فرش‏هاى آستان مقدس به تاراج، و به هرات و بخارا برده مى‏شود. در سال 1311 كه صندوق طلاى مرقد منور عوض مى‏شود، بدلیل فرسودگى پایه‏ها، ضریح مذكور برچیده شده، طلا و نقره و جواهرات آن از چوب‏ها جدا و به خزانه مقدس منتقل مى‏شود.

ضریح دوم

ضریح مرصع فولادى، معروف به ضریح نگین نشان است، كه در سال 1160 ه.ق به آستانه مقدس تقدیم و نصب شده است. بر اساس شواهد تاریخى، واقف ضریح، شاهرخ فرزند رضا قلى میرزا فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسین صفوى است. ضریح نگین نشان كه اكنون در زیر ضریح كنونى جاى دارد از فولاد ساخته شده داراى قبه‏هاى مزین به یاقوت و زمرد است، بر هر یك از قبه‏هاى مربع مشبك آن كه تقریبا به دو هزار قبه مى‏رسد روى صفحه طلاى ضخیمى چهار قطعه یاقوت و یك زمرد نصب شده است.

در كتیبه‏اى كه بالاى در ورودى ضریح بخط نستعلیق وجود دارد چنین آمده است: «نیاز رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملك پاسبان، سبط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسینى الموسوى الصفوى بهادر خان بوقف و نصب این ضریح و قبه‏هاى مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارك موفق گردید، سنه 1160 قمرى». در زمان تولیت میرزا سعید خان براى مصون ماندن نذورات و جواهرات داخل ضریح مطهر شبكه و پوشش مطلایى روى ضریح منور قرار مى‏گیرد.

ضریح سوم

در عصر سلطنت فتحعلى شاه قاجار ضریحى فولادى و ساده به ابعاد 3*4 و ارتفاع 2 متر، ساخته و روى ضریح نگین نشان نصب مى‏شود. سقف این ضریح با چوب‏هایى كه با ورق طلا، طلاب كوب شده بود پوشش یافت، و در طرف پایین پاى مبارك در مرصع تقدیمى فتحعلى شاه قاجار نصب شده بود. یك طوق طلاى جواهر نشان در وسط و دو گل‏جواهر نشان در دو طرف آن قرار داشت، این ضریح تا پایان نیابت تولیت دكتر سید فخر الدین شادمان برجا بود. در سال 1330 شمسى نائب تولیت وقت آقاى سید جلال الدین تهرانى تصمیم مى‏گیرد كه این ضریح را برچیده و به جاى آن ضریحى از طلا و نقره ساخته نصب كند، نقشه هاى اجرایى و مقدمات كار آماده مى‏شود. اما به دلیل دگرگونى اوضاع عمومى و اجتماعى كشور كار معوق مى‏ماند .

ضریح چهارم

چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به (شیر و شكر) است كه در سال 1338 خورشسیدى ساخته شده و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه روى ضریح نگین نشان نصب مى‏شود و اكنون بر روى سقف ضریح از داخل این دو بیتى نوشته شده:

هاتفى وصف این ضریح  بگفت

عجـــــــز الصانعون عن صفتك

بهر تاریخ دور معنى ســـــفت

ما عرفــــــــــناك حق معرفتك

كه به حساب ابجد از مجموع حروف مصراع چهارم عدد 1379 ق بدست مى‏آید كه تاریخ نصب ضریح مى‏باشد.

ضریح پنجم

ضریحى است یك پارچه و داراى صلابت و استحكام و تمامى گلبرگ‏ها و نقش‏هائى كه در آن بكار رفته است داراى بار فكرى و فرهنگى و منتقل كننده پیام نظام مقدس جمهورى اسلامى است.

ضریح جدید، زیور سوره مباركه یاسین و هل اتى و اسماء و صفات الهى و با خط بسیار زیبایى آراسته شده است و قسمت داخلى آن نیز تماما خاتم كارى اصل است، در ضریح جدید مجموعه‏ایى از اصلى‏ترین و بدیع‏ترین آفرینش‏هاى هنر اسلامى بكار رفته و برگ زرینى است در تاریخ انقلاب اسلامى.

كار ساخت آن پس از پنج سال مطالعه و تحقیق و ارایه طرح‏هاى مختلف از اواخر سال 72 آغاز شد و نصب آن همزمان با آخرین غبار روبى كه در تاریخ 21/10/79 انجام شد آغاز گردید و چهل روز به طول انجامید .مراسم بهره‏بردارى از آن با حضور مقام معظم رهبرى انجام گردید.