مهندسی نظام خانواده نوین
بحث از آینده و تغییرات احتمالی آن، از جمله مهمترین و تاثیرگذارترین موضوعاتی است که ذهن کارشناسان و محققان را به شدت به خود مشغول داشته است.
در حالیکه همه چیز از ایجاد نوعی تغییر و تحول در زندگی بشر سخن می گوید، مواردی همچون انقلاب الکترونیک، عصر انفجار اطلاعات، موج سوم، اقتصاد جهانی و...به این تغییرات دامن می زنند.
همانطور که می دانیم خانواده از مهم ترین نهادهای اجتماعی است که در بسیاری از موارد تامین کننده سلامت جامعه و افراد است. فلذا اگر دستخوش تغییر شود، احتمالا بازخورد آن عواقبی را برای نظام اجتماعی و تک تک اعضای آن به همراه خواهد داشت.
نکته مورد نظر این است که در عصر انقلاب الکترونیک، صحبت از تغییر در تمامی نهادهای جامعه، به میان می آید. در این
میان مسلما نظام خانواده نیز به عنوان بنیادی ترین نهاد در جامعه، مورد سوال قرار می گیرد و طرح ها و برنامه ریزی های تازه ای در ارتباط با مهندسی جدید نظام خانواده، ارائه می گردد.ممکن است این پرسش در ذهن ایجاد شود که در حوزه خانواده، چه تغییراتی رخ داده است؟چه پیش بینی هایی در این زمینه صورت گرفته و چه نتیجه ای را به همراه خواهد داشت؟
خانواده نیز همچون سایر نهادهای اجتماعی، در بحث جهانی شدن و تئوری ایجاد جریان یکسان اندیشی در سراسر دنیا، دچار تغییراتی شده است.
اما برای تحلیل و بررسی خانواده نوین بهتر آن است که گامی به عقب برداریم و به ریشه های این بحث توجه کنیم.نکته اینجاست که تئوری طراحی خانواده نوین، ریشه در اندیشه غربی دارد.به گفته یک مورخ، هر چه در تاریخ به عقب برگردیم، متوجه می شویم که جایی نیست که در آن خانواده نداشته باشیم. چرا که خانواده بنیادی ترین نهاد است و به نوعی می توان گفت که خانواده، تلاقی فرهنگ و طبیعت است و دارای کارکردهای بسیار می باشد. کارکردهایی همچون آرامش روانی،صمیمیت،مسائل عاطفی،تعاون و مشارکت،تولید مثل و...
کنار سایر موارد مذکور، خانواده نوعی سوپاپ اطمینان برای جامعه است.یا به عبارتی ضربه گیر مهمی برای جامعه است. فلذا با تغییر یا انهدام خانواده، ضربه ها تماما به جامعه منتقل می شود و در آن ایجاد اختلال می کند.
برای درک بهتر این مبحث بهتر است به ارائه تعریفی از خانواده سنتی که چندین قرن بر خانواده حاکم بوده است،بپردازیم. خانواده یعنی ازدواج یک مرد با یک زن و برقراری پیوند زناشویی پایدار و ایجاد نسل. وجود احساس مسئولیت و تعهد نسبت به یکدیگر، روح حاکم بر خانواده را تعریف می کند.
اما در رابطه با خانواده نوین پیش بینی های مختلفی صورت گرفت که به چند نمونه آن اشاره می کنیم.
تافلر، نویسنده کتاب معروف "موج سوم"، در کتاب "تمدن جدید" در مورد خانواده اینطور سخن می گوید:
"پیش از انقلاب صنعتی، خانواده گسترده بود و زندگی حول محور خانواده می چرخید. خانه جایی بود که کارها در آن انجام می گرفت.ماحصل انقلاب کشاورزی این بود که خانواده به انحطاط کشیده شد و سپس تحت تاثیر انقلاب صنعتی، خانواده از کارکردهایش محروم شد و همه چیز تبدیل به شغل شد.تربیت کودکان به مدرسه واگذار شد و سرگرمی به سینما و...وقتی تمامی کارکردهای خانواده به بیرون از آن سپرده شد،به تدریج خانواده هسته ای کوچک شکل گرفت که عامل دوام و بقایش به جای آنکه کارکردهای اعضای خانواده،به عنوان یک واحد باشد، تنها پیوندهای عاطفی افراد باقی مانده بود که به راحتی قابل گسست بود.لذا افراد برای حل مسائل خود، دیگر مجبور به تعامل سازنده با خانواده نبودند."پس از ارائه این پیش بینی ها مباحث تازه تری مطرح می شوند.عده ای از صاحبنظران قرن جدید، وعده شکل گیری خانواده نوین را سر می دهند. این بار انقلاب الکترونیک به عنوان عاملی تغییر دهنده وارد میدان می شود.ابزارهای بیشمار و متعدد عصر اطلاعات به افراد این امکان را میدهد که از داخل خانه خود کار کنند و با تمام دنیا در رابطه باشند.آموزش مجازی حتی برای دانش آموزان از داخل خانه هم امکان پذیر است. همه چیز در این راستا حرکت می کند که تمامی امورات انسانی از داخل خانه تامین شوند.حتی نیاز افراد به مراجعه به پزشک نیز با استفاده از شبکه های پیشرفته الکترونیک، مرتفع می شود. بنابراین خانواده می تواند در داخل خانه بماند و به مراتب قدرتمندتر از قبل باشد اما بسیار متنوع ومختلف تر از گذشته.
تمامی آنچه گفته شد، حکایت از واقعیتی دارد که همه ما کمابیش در زندگی روزمره خود و همسایگانمان، مشاهده می
کنیم.شاید تمامی این امکانات برای قدرت بخشیدن ظاهری به خانواده پیش بینی شده است، اما واقعیت چیز دیگری است.سخن از ایجاد تنوع و تغییر در خانواده با وجود در دسترس داشتن چنین امکاناتی، مساله ای قابل تامل است.آنچه مسلم است اینکه خانواده نیز همچون سایر نهادهای اجتماعی در مسیر پر پیچ و خم و خروشان سیل اطلاعات، قرار گرفته و دستخوش تغییرات خاصی شده است.اما نکته قابل تامل این است که تکنولوژی به شدت پیشرفت کرده و در امتداد آن، فرهنگ دچار تنزل شده است.و این نقطه آغاز بحران های مختلف در نظام های اجتماعی است.وجود خانواده هایی متنوع حاکی از این است که هر فردی کار خود را دارد و کارکردهای مختلفی شکل میگیرند و اعضا، قدرت کنترل بر یکدیگر ندارند و به نوعی نقش ها دچار جابه جایی شده است.
پیش بینی دیگر را "فوکویاما" انجام داده است.او از این سخن می گوید که فرهنگ غرب، فرهنگ جهانی است و می توان راجع به آینده سخن گفت. در فرهنگ آینده ، حقوق بشر وآزادی جنسی مطرح است و پای بندی های خانوادگی و آئینی، از بین می رود.
همه اینها به آن معناست که خانواده نوین باید طوری طراحی شود که آزادی در آن جریان داشته باشد.به این معنا که تک تک اعضا بدون قید و شرط، آزادی داشته باشند و هر کس حق انتخاب دارد و انحصار طلبی در خانواده باید شکسته شود.سخن در این رابطه مجال بسیار می طلبد که در این مقال بیش از این نمی توان بدان پرداخت.آنچه مورد نظر است، پرداختن به موضوعی است که در ابتدا از آن سخن گفتیم. اینکه چه چیز در مورد خانواده رخ داده است.اینکه نظام خانواده نوین، تحت تاثیر چه عوامل و رویدادهایی مورد باز تعریف قرار گرفته است. می توان گفت تغییر نظام خانواده در دنیای فعلی ما عوامل و ابزارهایی دارد که جنبش فمینیسم یکی از مهمترین این عوامل است. آنچه در این میان بیشتر مورد نظر است، بررسی نهضت فمینیسم و مختصات آن و تاثیر این جریان بر نظام خانواده می باشد که طی سلسله مقالاتی با این موضوع بدان اشاره خواهد شد.
فاطمه ناظم زاده/گروه جامعه و سیاست
