سیرى در كتاب صلح امام حسن(علیه السلام)

پرشكوه‏ترین نرمش قهرمانانه تاریخ

صلح امام حسن(علیه السلام) یكى از مهمترین فرازهاى تاریخ تشیع است و از این ‏رو مورخان اسلامى از همان روزهاى نخست واقعه، به تهیه گزارشاتى تاریخى در این زمینه اقدام كرده‏اند كه به پیروى از روش نگارش كتاب تاریخ در قرون اولیه به سبك روایى تهیه شده است. كه امروزه جز نام آنها در كتب رجال و تراجم و فهرست كتاب‌هاى متاخرین شیعه، دستخوش فنا گشته است. برخى از این كتاب‌هاى نایاب كه نام آنها در فهرست‌ها آمده به قرار زیر است:

- «صلح الحسن و معاویه‏»، تالیف احمد بن‏ محمد بن ‏سعید بن ‏عبدالرحمن سلبیعى همدانى متوفاى‏333ه.ق

- «صلح الحسن علیه السلام»، تالیف عبدالرحمن بن ‏كثیر هاشمى، از موالى بنى‏هاشم

- «قیام الحسن علیه السلام‏»، تالیف ابراهیم بن‏ محمد بن ‏سعید بن ‏هلال بن ‏عاصم بن ‏سعد بن ‏مسعود ثقفى متوفاى‏283 ه.ق

- «قیام الحسن علیه السلام»، تالیف هشام بن ‏محمد بن ‏سائب

- اخبار الحسن علیه السلام و وفاته، تالیف هیثم بن‏ عدى ثعلى، متوفاى‏207 ه.ق

- «اخبار الحسن بن‏ على علیهماالسلام»، تالیف ابى ‏اسحاق ابراهیم بن ‏محمد اصفانى ثقفى

- ‏كتاب «صلح الحسن علیه السلام»، تالیف شیخ راضى آل‏ یاسین از متقن‏ترین كتاب‌هاى تاریخى در موضوع خود است، كه در دوره معاصر نگارش یافته و متن عربى آن به سال 1372 ه.ق به زیور طبع آراسته شده است.

مهمترین هدف امام حسن(علیه السلام) برگرفتن نقاب از چهره طاغوت‌هاى زمان بود و به بركت این تدبیر حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) توانست آن انقلاب بزرگى را كه روشنگر حقیقت و عبرت‏بخش خردمندان بود، به وجود آورد.

حضرت آیة‏الله خامنه‏اى - مدظله‏العالى - كه در دوران ستمشاهى از شاگردان مبرز امام خمینی(ره) و از سرشناس‌ترین و معتبرترین بنیانگذران مبارزات مسلمانان ایران بود با آغاز نهضت در سال 1342 ه.ش حركت اصیل فرهنگى خویش را با تالیف و تصنیف و ترجمه و برپایى جلسات سخنرانى شروع نمود.

«طرح كلى اندیشه اسلامى در قرآن‏»، «از ژرفاى نماز»، «آینده در قلمرو اسلام‏»، «ادعانامه علیه تمدن غرب‏»، «صلح امام حسن علیه السلام» و تالیفاتى در خصوص زندگى مبارزاتى ائمه(علیهم السلام) و «نقش مسلمانان در آزادى هند» برخى از تالیفات و ترجمه‏هاى معظم‏له در این دوران است.

مقام معظم رهبری ‏با بینش خاص خویش درصدد بود تا مردم مسلمان را با نوع مبارزات ائمه معصومین(علیهم السلام) به مقتضیات زمان آشنا سازد، از این‏رو جهاد صامت‏ حسنى را پیش از قیام خونین حسینى فریضه‏اى الهى مى‏دانست. و براى افشاى طاغوت زمان، گسترش بینش امام حسن(علیه السلام) در مقابل معاویه را امرى ضرورى تشخیص داده بود تا زمینه‏هاى قیام پیروزمندانه حسینى به وقوع پیوندد. چنان كه خود مى‏فرمایند:

اینك كه با فراهم آمدن ترجمه این كتاب پر ارزش و نامى، جامع‌ترین و مستدل‏ترین كتاب درباره «صلح امام حسن‏(علیه السلام)» در اختیار فارسى‌زبانان قرار مى‏گیرد، اینجانب یكى از آرزوهاى دیرین خود را برآورده مى‏یابم و جبهه(پیشانی) سپاس و شكر بر آستان لطف و توفیق پروردگار مى‏سایم.

پیش از این كه به ترجمه این كتاب بپردازم، مدتها در فكر تهیه نوشته‏ایى در تحلیل مقایسه میان شرایط امام حسن(علیه السلام) و شرایط امام حسین(علیه السلام) بودم. آخرین گفتار كتاب مقایسه دو عصر از دوران امامت ائمه شیعه است كه ویژگى‏هاى هر یك مورد توجه قرار گرفته است:

«بسیارى از مردم معتقدند كه روح مناعت هاشمى كه همواره چون عقابى بلندپرواز، قله‏هاى مرتفع را به زیر پر دارد، با رفتار امام حسین(علیه السلام) متناسب‌تر است تا رفتار امام حسن(علیه السلام). و این یك نگرش ابتدایى و سطحى و دور از عمق و دقت است.

امام حسن(علیه السلام) نیز در دیگر موقعیت‌ها و صحنه‏هاى زندگیش همان هاشمى شكوهمند و بلند پروازى بود كه در افتخارات، هم‌پا و همطراز پدر و برادر خود محسوب مى‏شد و این هر سه، نمونه كامل و مثال عالى مصلحان تاریخ بودند. و آنگاه هر یك از ایشان جهادى و رسالتى و نقشى، مخصوص خود داشت كه از اعماق شرایط موجود و اوضاع و احوال او سرچشمه مى‏گرفت و هر یك در جاى خود چه از لحاظ شكل جهاد و چه از لحاظ شكوه و مجد و چه از لحاظ پیگیرى حق از دست رفته مغصوب، عملى مبتكرانه و بى‏سابقه بود.

نوشیدن جام شهادت در موقعیت امام حسین(علیه السلام) و حفظ سرمایه زندگى به وسیله صلح در موقعیت امام حسن(علیه السلام)، به عنوان دو نقشه و دو وسیله براى جاودان داشتن مكتب و محكوم ساختن خصم، تنها راه‏حل‌هاى منطقى و عاقلانه‏اى بودند كه با توجه به مشكلات هر یك از دو موقعیت، از انجام آنها گریزى نبود و جز آنها راه دیگرى وجود نداشت، هر یك از این دو راه در ظرف خود، برترین وسیله تقرب به خدا و امتثال فرمان او بود هر چند كه از لحاظ دنیوى چیزى جز محرومیت ‏به همراه نداشت، و باز هر یك پیروزى حتمى و قاطعى بود كه در طى تاریخ جلوه خود را آشكار ساخت، گرچه در حین وقوع جز محرومیت و از دست دادن قدرت، مظهرى نداشت.

این دو فداكارى: نثار كردن جان در ماجراى حسین و چشم‏پوشى از حكومت و قدرت در داستان حسن، آخرین نقطه‏اى است كه رهبران مسلكى در نقش‌ها و رسالت‌هاى انسانى و مجاهدتبار خود بدان رسیده‏اند.

قدرت حاكم در دوره هر یك از این دو برادر، یگانه عاملى بود كه شرایط خاصى از لحاظ دوستان و یاوران و شرایط خاصى از لحاظ دشمنان و معارضان براى وى ایجاد كرده بود كه به شرایط آن دیگرى شباهتى نمى‏داشت. و بدیهى است كه دوگونگى شرایط، لازمه طبیعى‏اش دوگونگى شكل جهاد و در نتیجه، دوگونگى پایان و فرجام ماجرا بود.»

«حدسى كه امام حسن(علیه السلام) در مورد فرجام كار خود با دشمن تاریخى‏اش معاویة بن ‏ابى سفیان بن ‏حرب مى‏زد و دورنمایى كه از وضع آینده خود در صورت درگیرى با معاویه، مشاهده مى‏كرد، كاملا معقول و به واقع نزدیك بود. به گمان قوى دنباله این جنگ به بزرگترین فاجعه و قاطع‌ترین ضربت نسبت ‏به اسلام كشیده مى‏شد و بالاخره عواقب آن با نابودى آخرین فردى كه دل در گرو طرز فكر اصیل اسلام و مكتب علوى داشت، خاتمه مى‏یافت.»

«امام حسین(علیه السلام) از اشتباهات معاویه مانند هجوم به سرزمین‌هاى امن و امان خدا؛ روش وى در برابر مواد صلحنامه، مسموم نمودن امام حسن(علیه السلام)؛ بیعت گرفتن براى پسرش یزید و اشتباهات بیشمار دیگر وى بهره‏بردارى كرد و بدان وسیله در برابر افكار عمومى، بر قدرت و اصالت و انطباق نهضت ضد اموى خود با موازین اسلام، افزود. به علاوه از لعزش‌هاى «جانشین معاویه‏» آن جوان مبتلابه شراب و بوزینه و انواع گناه و فجور، بهره‏بردارى كرد و اینها همه عواملى بود كه او را در به ثمر رسانیدن هدفش تایید و كمك مى‏كرد.

وضع او از لحاظ دشمنانش و وضع او از لحاظ دوستان و یارانش در این جهت همانند بودند كه او را در قیامش و به پایان رسانیدن رسالتش و پیروزى درخشانش و سربلندیش در پیشگاه خدا و در قضاوت تاریخ، كمك مى‏كردند.

لیكن وضع امام حسن(علیه السلام) از لحاظ دوستان و یارانش آنچنان بود كه راه شهادت را بر او بست و از لحاظ دشمنانش آنچنان بود كه درگیرى و جنگ با ایشان را - كه به معناى نابودى مكتب اسلام بود - ممتنع ساخت.

و بدین ‏جهت احساس كرد كه لزوما مى‏باید روش جهاد خود را دگرگونه سازد و صحنه جنگ را از راه صلح بیاراید.

مواد قابل انفجارى كه امام حسن(علیه السلام) در قرارداد صلح كار گذارد - یعنى تعهدات معاویه - همه وسائل و ابزار دقیقى بودند كه معاویه و اتباع و همفكران او را به وضع فجیعى محكوم و مفتضح مى‏ساختند.»

موضوع «صلح امام حسن علیه السلام» بودم و حتى پاره‏ایى یادداشت‌هاى لازم نیز گرد آورده بودم، ولى سپس امتیازات فراوان این كتاب مرا از فكر نخست باز داشت و به ترجمه این اثر ارزشمند وادار كرد، مگر كه جامعه فارسى زبان نیز چون من از مطالعه آن بهره گیرد.»

این كتاب در سال ‏1349 ه.ق در كتابخانه ملى به ثبت رسیده است كه در واقع اندیشه تالیف كتاب در باره «پرشكوه‏ترین نرمش قهرمانانه تاریخ‏» به سال‌ها و ماه‌ها پیش از زمان ثبت آن مى‏رسد.

ان كتاب كه به روش تحلیل تاریخى صلح امام حسن(علیه السلام) را مورد بررسى قرار داده، از منابع تاریخى و حدیثى فریقین استفاده كرده و عصر امام حسن، موقعیت ‏سیاسى، انگیزه‏هاى صلح تحقیق و شرایط صلح امام حسن و قیام امام حسین(علیهماالسلام) را مقایسه نموده است.

منابع پژوهشى این اثر نزدیك به صد كتاب از آثار معتبر و ارزشمند است.

برگرفته از ماهنامه كوثر، ش 4 ، با تصرف

تبیان: تنظیم؛‌ هدهدی