یاد مرگ اخلاق را خوب می‌كند!
رازهای مرگ 7
اخلاق در كنار یاد معاد و قیامت به كمال لازم می‌رسد؛ زیرا یاد مرگ، و عذاب قیامت انسان را دل شكسته و قلب او را خاشع می‌سازد. قرآن كریم می‌فرماید: "و استعینوا بالصّبر و الصّلوة و إنّها لكبیرة إلا علی الخاشعین * الّذین یظنّون أنّهم ملاقوا ربّهم و أنّهم إلیه راجعون"(1)؛ از خدا یاری بخواهید و در كارها صابر و شكیبا باشید و نماز به جای آورید، كه نماز سخت،مهمّ و بزرگ و كاری دشوار است، مگر بر خداپرستان؛ آن كسانی كه می‌دانند (نه این كه گمان داشته باشند) در پیشگاه پروردگار حاضر خواهند شد و به درگاه عزّتش رجوع خواهند كرد. یاد مرگ و عذاب آنان را خاشع و خاكسار می‌سازد. این مسأله یقینی است و هیچ شك و گمانی در آن راه ندارد. بدیهی است كسی كه به چیزی گمان داشته باشد سبب خشوع او نخواهد شد. گرچه می‌توان گفت مرگ، احتضار و قیامت آن قدر دردناك است كه ظنّ و گمان بلكه احتمال آن نیز كه ادراكی ضعیف است برای خشوع و خاكساری انسان كافی است؛ یعنی خود ظنّ و احتمال گرچه ضعیف است، ولی مظنون، و محتمَل قوی است.
اخلاق در كنار یاد معاد و قیامت به كمال لازم می‌رسد؛ زیرا یاد مرگ، و عذاب قیامت انسان را دل شكسته و قلب او را خاشع می‌سازد
صفت دیگر نمازگزار تصدیق روز قیامت است؛ چنان كه فرمود: نمازگراران حقیقی كسانی هستند كه این ویژگی‌ها را داشته باشند؛ "الذین هم علی صلاتهم دائمون * و الذین فی أموالهم حق معلوم * للسّائل و المحروم * و الذین یُصدّقون بیَوم الدّین * و الذین هم من عذاب ربّهم مُشفقون * إنّ عذابَ ربّهم غیرُمأمون"(2)؛ آنان كه در نماز و طاعت الهی عمر می‌گذرانند و آنان كه در مال و دارایی آنها حقّی معین و معلوم است، تا به فقیران سائل و تهی‌دستان آبرومند محروم برسد و آنان كه روز قیامت و جزا را تصدیق كنند و آنان كه از قهر و عذاب خدای خویش ترسانند، كه از عذاب خدا هیچ كس بی‌سبب ایمن نتواند بود... .چون یاد معاد هم از زدودن شبهه علمی و هم در غبارروبی شهوت عملی سهم بسزایی دارد سرانجامِ بسیاری از مباحث قرآن به یاد مرگ و تذكر قیامت پایان می‌پذیرد.
قرآن بر این مسأله چنان پای می‌فشارد كه گاهی با سوگند، بر آن تأكید می‌ورزد: "زعم الذین كفروا أنْ لن یُبعَثوا قل بلی و ربّی لتُبعثُنّ ثم لتُنبّئونّ بما عملتم و ذلك علی الله یسیر *..."(3)؛ كافران گمان كردند كه هرگز پس از مرگ برانگیخته نمی‌شوند. ای رسول ما به آنان بگو به خدای من سوگند كه البتّه برانگیخته می‌شوید و سپس به اعمال خود آگاه می‌گردید و این بر خدا بسیار آسان است. یاد آورید روزی را كه خداوند همه شما را به عرصه‌ی قیامت جمع می‌كند و آن روز، روز غبن و پشیمانی بدكاران است و هر كه به خدا ایمان آرد و نیكوكار شود خدا گناهش بپوشد و در باغهایی كه زیر درختانش نهرها جاری است داخل گرداند كه در آن بهشتِ جاودانْ متنعّم باشند و این،در حقیقت رستگاری بزرگ خواهد بود و آنان كه كافر شده و آیات ما را تكذیب كردند اهل آتش دوزخ و در آن جاویدانند و آن جا بسیار بدمنزلگاهی است. البته در تحلیل نهایی معلوم می‌شود علّت همه‌ی ناباوری‌ها به قیامت و معاد آن است كه در حقیقت خداوند را آن گونه كه باید بشناسند نشناختند: "و ما قدروا الله حقَّ قدره"(4) ؛ زیرا معاد همان رجوع به مبدأ است؛ اگر كسی مبدأ فاعلی جهان، یعنی خدای سبحان را به خوبی بشناسد و به اسمای حسنا و صفات عُلیای وی آشنا باشد حتماً معاد را باور خواهد داشت.5
1- سوره‌ی بقره، آیات 45 ـ 46.
2- سوره‌ی معارج، آیات 23 ـ 28.
3- سوره‌ی تغابن، آیات 7 ـ 10.
4- سوره‌ی انعام، آیه‌ی 91.-
5- معاد در قرآن:ج4/ص52-54
