تئاتر را باید روی صحنه دید
نمایش‌های بخش بین‌الملل تئاتر فجر بخش جذابی است؛ بخشی كه علاوه بر جذابیت، جنبه آموزشی برای دانشجویان و هنرمندان دارد.
این بخش فرازها و فرودهای زیادی را تجربه كرده است. محمد اطبایی از تیرماه سال 83 عهده‌دار بخش بین‌الملل مركز هنرهای نمایشی است. او در این دوران 14جشنواره بین‌المللی برگزار كرده و آمار و ارقام كارهای خارجی و مهمانان خارجی بیست‌و‌هفتمین جشنواره، دوران جدیدی را نوید می‌دهد؛ هرچند كه بررسی نهایی را باید به بعد از جشنواره محول كرد. با مدیر بخش بین‌الملل جشنواره تئاتر فجر درباره جایگاه جشنواره و مسائل دیگر حرف زدیم.
• جشنواره تئاتر فجر بعد از برگزاری 27 دوره چه جایگاهی در تئاتر دنیا دارد؟
شخصا اهل اغراق و پررنگ كردن واقعیت نیستم، اما با توجه به وظیفه و مسئولیتی كه دارم و با توجه به درخواست برای حضور درجشنواره، می‌توانم بگویم كه جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، به‌طور نسبی جایگاه مناسبی دارد؛ دلیل آن‌هم به حجم تقاضای مهمانان انفرادی و گروهی برای حضور در جشنواره بر می‌گردد. این را هم درنظر بگیرید كه تئاتر هنر متفاوتی نسبت به هنرهای دیگراست و بالطبع جشنواره تئاتر هم نسبت به جشنواره‌های دیگر متفاوت‌تر است. با وجود این پیچیدگی و مسائل دیگر مثل كمبود بودجه و معیارهای نمایشی كه داریم، خوشبختانه استقبال برای شركت در جشنواره تئاتر فجر در سطح قابل‌قبولی قرار دارد اما طبیعتا ایده‌آل نیست.
• دبیر جشنواره در گفت‌وگو با همشهری اعلام كرد كه جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، جزو 10 جشنواره برتر دنیا است. آیا جشنواره تئاتر فجر به یك چنین جایگاهی رسیده است؟
ضمن احترام به گفته آقای مسافر، در مسائل هنری نمی‌توانم با كمیت نظر بدهم. بارها شنیده‌ایم كه ایران از حیث دریافت جوایز سینمایی، سومین كشور دنیاست. نمی‌دانم كه این آمار از كجا آمده است!
• به‌عنوان مدیر بخش بین‌الملل مركز هنرهای نمایشی نظر خودتان را بگوید.
نمی توانم با جشنواره برخورد كمی بكنم؛ یعنی اگر سلیقه مرا بخواهید می‌توانم بگویم كه در نقشه جشنواره‌های بین‌المللی تئاتر، جشنواره‌های «ادینبورگ» و «آوینیون» از جایگاه بالایی برخوردارند.
• می‌توانیم جشنواره تئاتر فجر را در این مقایسه بگنجانیم؟
اصلا قابل قیاس نیستند. نمی‌توانم رده‌بندی كنم كه یك ادینبورگ، دو آوینیون و سپس به جشنواره تئاتر فجر برسم. اصلا به این رده‌بندی قائل نیستم. تصور می‌كنم این مقایسه فی‌نفسه برای یك رویداد هنری جالب نیست. ضمن احترام به نظر دبیر جشنواره، از معیارهای دبیر جشنواره برای این رده‌بندی مطلع نیستم.
• سؤالم را به شكل دیگری می‌پرسم. جایگاه تئاتر فجر در دنیا نسبت به چند سال قبل چه تغییری كرده است؟
پارسال سال خاص و ویژه‌ای بود چرا كه امور اجرایی جشنواره خارج از حوزه مركز هنرهای نمایشی قرار گرفت و نمی‌توان كه در قیاس قرارش داد. اما نسبت به سال‌های قبل می‌توانم بگویم كه از نظر كیفی و كمی جشنواره رشد داشته است. نكته‌ای كه همه می‌گویند این است كه چرا از آثار بزرگان تئاتری، كاری در جشنواره شركت داده نمی‌شود؟ واقعیت این است كه اندازه‌های جشنواره و اندازه‌های بودجه‌های ما اجازه نمی‌دهد كه هر سال یك كار از یك كارگردان بزرگ داشته باشیم.
• اما پارسال كه نمایش «ننه دلاور» اجرا شد!
بودجه حضور این نمایش در جشنواره سال گذشته برابر بودجه بخش بین‌الملل امسال است. طبیعی است كه ستاد و مدیریت جشنواره این امكان را ندارد كه هرساله حضور این گروه‌ها را مهیا كند. امیدواریم كه بودجه جشنواره بهبود پیدا كند و اسپانسرهای بیشتری جذب جشنواره بشوند تا ما بتوانیم هر سال حضور گروه‌های بزرگ را مهیا كنیم؛ در غیر این صورت هر دو یا سه سال یك بار این اتفاق می‌افتد.
• آیا در تقویم هنرمندان و گروه‌های خارجی، جشنواره تئاتر فجر، جایگاه ثابتی دارد یا اینكه هرساله جشنواره دعوتنامه‌ای برای گروه‌ها می‌فرستد؟
تركیبی از هر دو شیوه است؛ هم افرادی هستند كه مشتاق هستند كه در جشنواره شركت كنند مثل آقای چولی و یا گروه لهستانی «پاول ژكوتاك» كه طبیعتا ارتباط اولیه از طریق مكاتبه صورت گرفته اما الان آنها مشتاق هستند كه در جشنواره با كارهای جدی‌شان شركت كنند. اما بخش عمده‌تر جشنواره براساس تحقیق، جست‌وجو و شناسایی آثار و گروه‌های نمایشی است؛ ارتباط شكل می‌گیرد و سپس آثارشان ارسال می‌شود. اما من به‌شخصه اعتقادی به این شیوه ندارم و معتقدم كه تئاتر به‌عنوان یك هنر زنده باید روی صحنه دیده شود.
• یعنی معتقد به اعزام كارشناس به جشنواره‌های خارجی هستید؟
به‌عنوان مثال كاری را روی دی وی دی به عضو هیأت انتخاب نشان دادم، اما رد شد و سال بعد تصادفی این كار را در یك جشنواره در یك كشور دیگر دید بعد گفت یك شاهكار دیده است. می‌خواهم بگویم كه این شیوه انتخاب اثر بی‌مهری به تئاتر است. اما متأسفانه امكانات و بودجه ما محدود است و نمی‌توانیم كه هیأت انتخاب و بازبینی را به جشنواره‌های مختلف اعزام كنیم و ناچاریم كه به شیوه دریافت دی‌وی‌دی اكتفا كنیم.
• قرار است كه جشنواره تئاتر فجر پلی میان هنرمندان باشد؛ چقدر این جشنواره باعث می‌شود كه هنرمندان ایرانی بتوانند به جشنواره‌های خارجی راه پیدا كنند؟
تیرماه سال 83، زمانی كه دكتر نشان از من برای مدیریت بخش بین‌الملل دعوت كردند دو شرط گذاشتم كه شرط اولم به اصل44 بر‌می‌گشت كه خصوصی‌سازی را در این حوزه پیاده كنیم. ایشان هم موافقت كردند و با وجود موانعی كه دست‌اندركاران تئاتری ایجاد می‌كردند این اتفاق اجرایی شد؛ یعنی كه مركز هنرهای نمایشی در حوزه تصمیم‌گیری برای اعزام و معرفی گروه‌های ایرانی به جشنواره‌های خارجی قرار نگیرد. خدا را شكر دكتر نشان و دكتر پارسایی به این موضوع معتقد بودند.
زمانی كه ما این سیاست را اعلام و اجرایی می‌كنیم به این مفهوم است كه شرایط ارتباط با گروه‌های ایرانی و عرصه‌های بین‌المللی فراهم است. از همان ابتدا هر جشنواره بین‌المللی كه برگزار شد ما با دعوت از مدیران جشنواره‌ها و تماشاخانه‌ها امكان ارتباط را برقرار كردیم. برخلاف سیاست‌های گذشته از هنرمندان خواستیم كه با مهمانان ارتباط بگیرند و كارهایشان را عرضه كنند. یادمان نرود كه این اتفاق قرار نیست كه برای هر نمایش ایرانی بیفتد. هر نمایش ایرانی كه در واقع كارگردانش فكر می‌كند كه پتانسیل ارتباط با مخاطب بین‌المللی را دارد می‌تواند كارش را ارائه كند.
خوشبختانه ارتباط با مهمان خارجی و دست‌اندركاران تئاتر ایران برقرار شده و نتیجه درخشانی را هم درپی داشته است؛ یعنی حضور بین‌المللی تئاتر ما جهش فوق‌العاده‌ای پیدا كرده و هم بخش عمده‌ای از این حضور، مستقل و بدون حمایت مالی مركز هنرهای نمایشی بوده است و هم عدالت به‌خوبی رعایت شده است، چرا كه همیشه شائبه‌هایی وجود داشته كه از فلان گروه حمایت می‌شود. به عبارت دیگر ما به هیچ مهمان خارجی دیدن هیچ نمایش ایرانی را توصیه نمی‌كنیم بلكه آنان خودشان تصمیم می‌گیرند كدام كار را ببینند. نتیجه این شده است كه خیلی از كارهای شهرستانی یا جوان‌ها به جشنواره‌های خارجی راه پیدا كنند.
• تعداد مهمان‌های خارجی چند نفر است؟
امسال 230مهمان خارجی داریم كه حد نصاب جدیدی است. 160 تا از این مهمانان اعضای گروه‌های نمایشی هستند كه برخی از این افراد برای جشنواره‌های كشور خودشان كار انتخاب می‌كنند اما 70مهمان انفرادی ما شامل برگزاركنندگان كارگاه‌های آموزشی و سخنرانان سمینارها و مدیران جشنواره‌ها و تئاترها هستند كه در جشنواره امسال شركت دارند.
• بخش تئاتر كشورهای اسلامی بر چه اساسی انتخاب شد؟
این بخش، بخش پرمباحثه‌ای بود.
• یعنی با برگزاری این بخش مخالفت می‌شد؟
امسال با كمال رضایت و توافق همگان بخشی به تئاتر كشورهای اسلامی اختصاص پیدا كرد اما نكته اینجا بود كه ما همه می‌دانستیم كه تولید تئاتر در این كشورها به اندازه تولید تئاتر در كشورهای غربی و شرقی نیست و از نظر كمی با تعداد كمی تولید در ارتباط هستیم. نكته بعدی این بود كه ما چگونه می‌توانیم به این كارها دست پیدا كنیم؟ به واسطه مشكل بودجه این امكان وجود نداشت كه هیأت انتخاب به تمام كشورهای اسلامی اعزام كنیم؛ بنابراین شروع به مكاتبه كردیم و با تمام سفارت‌های كشورهای اسلامی در تهران مكاتبه كردیم؛ با سفارت‌های ایران در این كشورها، با رایزن‌های فرهنگی ایران در این كشورها و با مؤسسه فرهنگی اكو كه كشورهای عضو قابل توجهی دارد اما متأسفانه ماحصل كار اصلا رضایتبخش نبود.
• از چه منظری رضایتبخش نبود؟
یعنی از 38 اثری كه دریافت كردیم نهایتا 8 اثر از طریق مكاتبه به دست ما رسید و 30 اثر دیگر به واسطه ارتباط مستقیم با گروه‌های نمایشی حاصل شد. فراموش نكنید كه تعداد آثار تولیدی زیاد نبود، به تبع آن آثار دریافتی هم زیاد نبود. متأسفانه این مكاتبات نتیجه نداد. در اینجا دلخوری خودم را از مؤسسه فرهنگی اكو و سازمان فرهنگی ارتباطات اسلامی اعلام می‌كنم؛ متأسفانه همكاریشان اصلا مناسب نیست. با اینكه برقراری این ارتباط جزو وظیفه كاری آنها محسوب می‌شود، حتی پاسخ نامه‌های ما را تاكنون نداده‌اند. اصلا باورپذیر هست كه یك رویداد بین‌المللی در كشور درحال برگزاری است كه بخش ویژه‌ای را درباره هنر كشورهای اسلامی دارد و مؤسسه‌ای كه به این واسطه به وجود آمده همكاری نمی‌كند؟ اما رایزنی فرهنگی ما در استانبول بسیار خوب همكاری كرد. متأسفانه بقیه كشورها خیلی كمتر همكاری می‌كردند.
• كیفیت كارها چطور بود؟
38 اثر از 13 كشور به دست ما رسید. متأسفانه آثاری كه تا 2 ماه پیش به دست ما رسید كیفیتش به قدری نازل بود كه هیأت انتخاب به جز یك اثر همه كارهای دیگر را رد كرد. 8 اثر از آذربایجان دریافت كردیم كه به‌شدت ضعیف بود. از تاجیكستان 6 اثر دریافت كردیم كه 5 اثر بسیار ضعیف بود. بر سر دوراهی قرار گرفتیم كه آیا از بین همین آثار انتخاب‌ها صورت بگیرد و به دوستداران تئاتر بگوییم كه وضعیت حال تئاتر مثلا در آذربایجان این‌طوری است؟
می‌توانستیم دروغ بگوییم؛ این وضعیت تئاتر افغانستان، پاكستان، تاجیكستان و... است. نقطه نظر دیگر این بود كه ما باید آثار دارای كیفیت را انتخاب كنیم. به خاطر مقایسه‌ای كه با تئاتر بین‌الملل به وجود می‌آید، در این صورت گفته می‌شود كه تئاتر در این كشورها چقدر ضعیف است و شاید این نكته جالبی نباشد اما خداوند یاری كرد و در آخرین روزها تعداد قابل‌توجهی كار انتخاب كردیم. درعرض یك هفته از میان كارهایی كه به دستمان رسید توانستیم 4 كار را انتخاب كنیم. كیفیت كارهای كشورهای تاجیكستان، افغانستان، سودان و عراق خوب بود. متأسفانه كاری از كشور فلسطین انتخاب كردیم كه به‌دلیل مشكلات پاسپورت‌شان از دور خارج شدند. كار یكی از گروه‌های كشور تاجیكستان به‌نظر هیأت داوران به قدری قوی بود كه نه تنها در بخش تئاتر به كشورهای اسلامی كه در بخش بین‌الملل هم انتخاب شد.
• طراحی بخش تئاتر ملل، درحقیقت مثل كلاس درس است این بار به سراغ تئاتر كشورهای اسلامی رفته‌اید؛ به‌نظر خودتان این بخش برای دانشجویان مفید خواهد بود؟
به این بخش اطمینان داشتیم وگرنه این بخش طراحی نمی‌شد. متأسفانه خیلی اطلاعات كمی درباره تئاتر كشورهای اسلامی وجود دارد. اما در یك جشنواره 10 روزه با5 اثر خوب از 5 كشور روبه‌رو هستید كه در كنارش سمینار دو روزه‌ای هم برگزار می‌شود. 10 محقق و پژوهشگر برجسته از سراسر دنیا می‌آیند و درباره تئاتر این كشورها حرف می‌زنند. فرصت مغتنمی است، فرصتی كه تا پیش از این وجود نداشته است. نتیجه این اجراها و سمینار برای پژوهشگران ما مفید خواهد بود. البته باید امیدوار بود كه دوستداران تئاتر در این سمینارها شركت كنند. باور كنید كه این اتفاقی است كه در جشنوارهای هنری دیگر نمی‌افتد ولی در جشنواره تئاتر می‌افتد. استقبال هر سال بهتر می‌شود اما كافی نیست؛ یعنی استقبالی كه از این حجم كاری انجام می‌شود، انرژی‌ای كه گذاشته می‌شود و هزینه‌ای كه صرف می‌شود كافی نیست.
• برای این برنامه هزینه می‌شود، انرژی هم گذاشته می‌شود. آیا این آثار مكتوب هم می‌شود؟ آیا جشنواره از پژوهشگران دعوت كرده است كه در این سمینارها شركت كنند؟
مجموعه صحبت‌ها ضبط می‌شود و به شكل یك كتاب به چاپ خواهد رسید. امیدواریم كه حاصل كار به شكل مكتوب در اختیار طیف گسترده‌تری از علاقه‌مندان، پژوهشگران و محققان قرار بگیرد. البته خود دوستداران تئاتر اگر علاقه‌مند هستند طبیعتا باید حضور پیدا كنند.
• اقدام خوبی كه در جشنواره سال گذشته صورت گرفت، ترجمه همزمان دیالوگ‌های «ننه دلاور» بود اما این اتفاق فقط برای این كار صورت گرفت. آیا امسال این روند ادامه دارد؟
امكان ترجمه بالا نویس، كنارنویس یا زیر نویس به امكانات سالن نمایشی برمی‌گردد. در سالن مولوی یا سالن‌های كوچك تئاتر شهر این امكان را نداریم. فقط می‌توانیم در سالن اصلی تئاتر شهر و تالار وحدت از این امكان استفاده كنیم. برای تئاتر «قصر» ترجمه همزمان خواهیم داشت. بقیه كارها هم یا دیالوگ كمتری دارد یا با علم اینكه دوستداران تئاتر نمایشنامه كار را می‌شناسند نیازی به ترجمه دیده نشد.
